οι παλαιοχριστιανοί

Οι μοντανιστές εμφανίστηκαν περί το 156 μ.Χ. και επικαλούνταν "προφητείες" και οράσεις, ακόμα κι άν αυτές δεν συμφωνούσαν με τον λόγο του Θεού (κάτι σαν τους σημερινούς "χαρισματικούς"). Ορισμένοι μάλιστα είχαν αντικαταστήσει τον άρτο και τον οίνο, με άρτο και τυρί, και γι αυτό τους ονόμαζαν και "αρτοτυρίτες". Εισήγαγαν το τριαδικό βάπτισμα, ενώ σε πολλές περιοχές είχαν αρχίσει να βαπτίζουν στην τετράδα: "Πατηρ-Υιος-Μοντανος-Πρισκίλλα".

Ολοι συμφωνούν ότι μόνο η εκκλησία μας πολέμησε με συνέπεια τους μοντανούς. Αντίθετα οι ουνιταριανοί της θεολογίας των υποστάσεων (Τερτυλλιανός, Ιππόλυτος) όχι μόνο εγκατέλειψαν την αρχική πολεμική εναντίον τους, αλλά προσχώρησαν και συγχωνεύτηκαν στις εκκλησίες τους. 

• Ο Μοντανός, ο Τερτυλλιανός,και ο Ιππόλυτος αποτέλεσαν το υπόβαθρο της μεταγενέστερης αντιμονοθειστικής θεολογίας των Αθανασιαδικών και Ευσεβιανών του 4ου αιώνα που εξελίχθηκε στον αχταρμά του καθολικισμού με την σημερινή του μορφή.

Η δράση των ψευδοχαρισματικών είχε αρχικά σαν συνέπεια τον αποπροσανατολισμό των αδόκιμων, ενώ η επιφυλακτικότητα και η καχυποψία απέναντι στις ακραίες δοξασίες τους είχε σαν αποτέλεσμα να εκλείψουν τα χαρίσματα και να οδηγηθούν στην αποβολή κάθε αυθορμητισμού τοπικές εκκλησίες που διατηρούσαν αποστάσεις ταυτόχρονα και από την αποστολική εκκλησία αλλά και από τους φιλομοντανιστές.

Τα γεγονότα αυτά δημιούργησαν αντίδραση στις τάξεις των χαρισματικών:

Οι μοντανιστές επιστρέφουν στην αποστολική εκκλησία.

Ο Ιππόλυτος παραδέχεται ότι ήδη από την εποχή του "..Τινές δε αυτών(των μοντανιστών) τη των Νοητιανών αιρέσει συντιθέμενοι τον πατέραν αυτόν είναι τον υιόν λέγουσι.." δηλαδή κάποιοι μοντανιστές συντάχθηκαν με τη μονοθειστική διδασκαλία (αίρεση κατά Ιππόλυτο..) του Νοητού.

Και άλλοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς αναφέρουν ότι οι τριαδικές ακρότητες οδήγησαν σε μια έντονη αντίδραση στο εσωτερικό της μοντανιστικής κίνησης. Πολλές πρώην μοντανιστικές εκκλησίες διατηρώντας τις ενθουσιαστικές τάσεις, επανήλθαν στο αποστολικό βάπτισμα και την υγιαίνουσα διδασκαλία αναβαπτίζοντας τους πιστούς στο όνομα του Ιησού Χριστού.

Ο (Ιλλυρικής καταγωγής) Ιερώνυμος, γραμματέας της καθολικής ρωμαικής εκκλησίας έγραφε (περί το 400 μ.Χ.) ότι "..υπήρχαν μοντανιστές που πλησίασαν τον Μονταλισμό (Σαβελλιανισμό) ενώ άλλοι παρέμειναν πιο κοντά στο τριαδικό δόγμα..Οι μονταλιστές (μονοθειστές) μοντανιστές βάπτιζαν στο όνομα του Ιησού Χριστού, και όχι στο όνομα της Τριάδας. Οι περισσότεροι μεταγενέστεροι μοντανιστές ήταν και μονταλιστές (μονοθειστές)..".

• Ο ίδιος ο Ιερώνυμος έχει "κατηγορηθεί" από τους καθολικούς μοναχούς ως μονοθειστής επειδή στη θεολογία δεν χρησιμοποιούσε τον όρο υποστάσεις.

Πολλοί ταυτίζουν τους μοντανιστές που επέστρεψαν στον μονοθεισμό με τους "παλαιοχριστιανούς" (Ηomines religios antiquae 4,8 εκδ.Gebhardt). Αργότερα στα πλαίσια της ανατολικής εκκλησίας τους γνώριζαν με την ονομασία "οι Παλαιοί". Το πιθανότερο είναι ότι ενσωματώθηκαν στις χριστιανικές εκκλησίας των βαλκανίων (φωτεινιανούς ή "βογόμιλους" όπως ονομάστηκαν μεταγενέστερα). 

• Η ανάμνηση των "παλαιών"που διατηρούσαν την πίστη (Ενας Θεός, προσευχή σε γλώσσες)εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι και τις μέρες μας σε απομονωμένες περιοχές της Θράκης.