Όλες οι θρησκείες (οι παραδοσιακές
τουλάχιστον), στηρίζονται σε ένα σύστημα ηθικής (και στηρίζουν κάποιο σύστημα
ηθικής), με το οποίο προβάλλονται και προωθούνται τρόποι συμπεριφοράς.
(Η παραπάνω διαπίστωση δεν αφορά
την Εκκλησία, της οποίας ο σκοπός ασφαλώς δεν είναι η προώθηση συστημάτων
ηθικής· πολλές φορές όμως τέτοιες πρακτικές εισβάλλουν στην ζωή των πιστών). Εφόσον
λοιπόν σε ένα θρησκευτικό περιβάλλον καλλιεργούνται έννοιες όπως η δικαιοσύνη,
η αγάπη, η τιμιότητα, η ειλικρίνεια, το ενδιαφέρον για τον αδύνατο και τον
συνάνθρωπο, θα μπορούσε ένα τέτοιο περιβάλλον να αποδειχθεί βλαπτικό για τη
διαπαιδαγώγηση των παιδιών;
Δυστυχώς ναι. Αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι οι υπεύθυνοι (γονείς), δρουν συνήθως χωρίς ιδιαίτερη σύνεση.
Πολλές φορές Ο “δρόμος τής
θρησκείας”, κάτω από μία εντελώς επιφανειακή αντίληψη, θεωρείται ο πιο
εύκολος δρόμος για να έχουν οι γονείς “ήσυχο το κεφάλι” τους από πιθανές
κακοτοπιές, στις οποίες μπορεί να πέσουν τα παιδιά τους. Το Κυριακό Σχολείο
π.χ. και το θρησκευτικό κήρυγμα, θεωρούνται από πολλούς γονείς αρωγοί της
προσπάθειάς τους, να ωθήσουν τα παιδιά τους στην υιοθέτηση καλής συμπεριφοράς
και τελικά καλής ζωής. Όμως μία τόσο αβαθής θεώρηση, πόσο καλά αποτελέσματα θα
μπορούσε να έχει σε κάθε περίπτωση;
Όταν ένα παιδί, ένας έφηβος ή ένας
νέος, παρουσιάζει προβληματική, κακή συμπεριφορά, σημαίνει ότι “κάτι δεν
πάει καλά”. Ο Σωκράτης πίστευε, ότι κανείς δεν είναι κακός με την θέλησή
του. Αν κάτι τέτοιο ισχύει για τους ενήλικες, για τα παιδιά ισχύει πολύ
περισσότερο.
Τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν μία
αβίαστη και ανυπόκριτη καλοσύνη. Αυτό παύει να ισχύει όταν κάποια εμπόδια στο
περιβάλλον τους, πού τα αντιλαμβάνονται
σαν αξεπέραστα, τα αποθαρρύνουν.
Η αταξία, η παρέκκλιση δηλαδή από
την ορθή, την πρέπουσα, την αναμενόμενη συμπεριφορά, μοιάζει σαν διέξοδος. Τα
λόγια, στην περίπτωση αυτή, που καυτηριάζουν την κακή συμπεριφορά, δεν μπορούν
να φέρουν θεραπεία.
Η αρνητική συμπεριφορά προκύπτει
σαν αποτέλεσμα αρνητικών καταστάσεων.
Όταν η αιτία υπάρχει, συνεχίζει να
υπάρχει και το αποτέλεσμα. Άρα τα λόγια για το τι είναι καλό και τι κακό, στην
περίπτωση αυτή είναι χωρίς όφελος.
Η επόμενη μέθοδος πού
χρησιμοποιείται συνήθως είναι η τιμωρία. Ας σκεφθούμε όμως πώς μπορεί να νιώθει
ένα παιδί, πού σαν απάντηση στο πρόβλημά του παίρνει μία τιμωρία. Τιμωρία!
Λύση εύκολη, επιπόλαιη. Το παιδί
πριν την τιμωρία δεν είναι ευχαριστημένο, μετά την τιμωρία όμως είναι λυπημένο,
πληγωμένο και θυμωμένο, γιατί κανείς δεν έκανε τον κόπο να δει και να απαλύνει
τον πόνο του. Θέλει να εκδικηθεί, γι’ αυτό και ατακτεί ακόμη περισσότερο. Η
κακή συμπεριφορά εξακολουθεί και τα αποτελέσματα τής τιμωρίας δεν είναι αυτά
στα οποία στόχευαν οι γονείς. Κι όμως! Το παιδί κατά βάθος θέλει να είναι καλό
δεν καταλαβαίνει τι ακριβώς συμβαίνει και συμπεριφέρεται έτσι.
Ο γονέας από την δική του πλευρά
απελπίζεται. “Επιτέλους –σκέπτεται– αυτό το παιδί δεν παίρνει ούτε από
λόγια, ούτε από τιμωρία· κι όμως πρέπει να συμμορφωθεί”. Και τότε κάνει το
λάθος. Σίγουρος πλέον ότι η κατάσταση έχει ξεφύγει από τον έλεγχό του, παραπέμπει
στην τιμωρία από το Θεό. Με τον τρόπο αυτό στην πραγματικότητα παραδέχεται,
ότι νικήθηκε ότι δεν φάνηκε ικανός να διευθετήσει από την αρχή το θέμα. Από την
άλλη πλευρά το παιδί αισθάνεται παντοδύναμο κανείς δεν μπορεί να τα βάλλει
μαζί του, εκτός βέβαια από το Θεό. Επειδή όμως αυτή η αναμέτρηση φαντάζει
μακρινή για το παιδί, απλά προσπερνάει για μία ακόμα φορά τις ηθικολογίες των
γονέων του.
Όμως οι ενήλικες συνεχίζουν την προσπάθεια.
Δεν παύουν να θυμίζουν στο παιδί πόσο απέχει η συμπεριφορά του από την ορθή.
Έτσι, εκτός από την πρώτη αιτία πού ευθύνεται για την κακή συμπεριφορά (και η
οποία είναι συνήθως αφανής, αλλά προκαλεί έντονη δυσφορία στο παιδί), προστίθεται
μία ακόμη θλίψη από την συνειδητοποίηση της “κακίας” του. Αυτό πού ενισχύεται
κυρίως είναι η αποθάρρυνση τού παιδιού και μέσω τής αποθάρρυνσης η κακή
συμπεριφορά.
Η καταδίκη λοιπόν αυτής τής
συμπεριφοράς με λόγια σκληρά και “γκρίνια” δεν προσφέρει τελικά τίποτα.
Η συνεχής αποδοκιμασία ίσως
ενεργοποιήσει κάποια άλλου είδους αντίδραση, με πολύ αρνητικά αποτελέσματα για
την προσωπικότητα του παιδιού. Το παιδί γνωρίζει ποια θα πρέπει να είναι η
συμπεριφορά του· δε, γνωρίζει όμως γιατί η συμπεριφορά του είναι τελείως διαφορετική.
Έτσι απελπίζεται, μέσα του κυριαρχεί η σύγκρουση, ενώ εξωτερικά μαθαίνει να
υποκρίνεται. Με τις ηθικολογίες δηλαδή απλώς αναγκάζουμε τα παιδιά να
εφοδιαστούν με προσωπείο. Τα παιδιά διχάζονται· προσπαθούν, να κρύψουν
τον φρικτό, όπως πιστεύουν, εαυτό τους. Αγωνίζονται δε τόσο πολύ να κρατήσουν
τα προσχήματα, πού δεν έχουν πια δυνάμεις να αγωνιστούν “επί της ουσίας”. Απλά
καλλιεργούν όλες τις δεξιότητες πού τα βοηθούν να κρατήσουν το προσωπείο στην θέση
του.
Υπάρχει ενδεχόμενο αυτή η
υποκρισία να καλλιεργείται από το παράδειγμα των ίδιων των γονέων. Πόσο οι
ίδιοι είναι συνεπείς με τις ηθικολογίες τους;
Πολλοί λ.χ. επιμένουν να στέλνουν τα
παιδιά τους στο Κυριακό Σχολείο, ενώ οι ίδιοι – χωρίς να συνειδητοποιούν στο
ελάχιστο την αντίφαση των λόγων και των έργων τους – έχουν μία χαλαρή σχέση με
την Εκκλησία. Η εικόνα πού παρουσιάζουν στα μάτια των παιδιών τους είναι πολύ
περίεργη. Δύο μέτρα και δύο σταθμά. Οι γονείς δεν συμμετέχουν, στην εκκλησιαστική
ζωή που προτείνουν στα παιδιά τους.
Τα παιδιά σκέπτονται λοιπόν, ότι
το Κυριακό είναι μία δυσάρεστη υποχρέωση μία αγγαρεία πού πρέπει να κάνουν σαν “καλά
παιδιά”, απ’ την οποία όμως θα απαλλαγούν όταν θα γίνουν “μεγάλοι” (το
περιεχόμενο της κατήχησης έχει πολύ μικρή διδακτική βαρύτητα).
Όταν το παιδί περάσει σε
μεγαλύτερη ηλικία (εφηβική και νεανική) και μπορεί να αντιληφθεί την έννοια της
μετά θάνατο ζωής, οι γονείς χρησιμοποιούν και αυτή την απειλή, σε μία ύστατη
προσπάθεια να “σώσουν” τα παιδιά τους από επαπειλούμενους κίνδυνους.
(“Πώς θ’ αντικρίσεις μία μέρα
το Θεό, με όλα αυτά πού κάνεις;” ή “Υπάρχει και Κρίση, παιδί μου, αυτό
δεν το σκέφτεσαι;”).
Στην περίπτωση αυτή υπάρχουν δύο
ενδεχόμενα για το παιδί:
• Ή αντιμετωπίζει σαν μικρότητα
την συμπεριφορά των γονέων του και έτσι προχωράει με ελαφριά συνείδηση προς όλα
αυτά από τα οποία θέλουν να το αποτρέψουν, ξεπερνώντας με ευκολία πλέον κάποια
συναισθηματικά εμπόδια.
• Ή αναπτύσσει ένα αρρωστημένο φόβο
για το θάνατο και τη μετά θάνατο ζωή.
Οπωσδήποτε ένας τέτοιος
παθολογικός φόβος δεν δημιουργεί “ηθικό” άνθρωπο.
Αντίθετα δημιουργεί έναν άνθρωπο αδύναμο
να αναπτυχθεί ελεύθερα σε ολοκληρωμένη προσωπικότητα.
Τώρα, εκτός από τις αιτίες πού
κάνουν το παιδί να υιοθετεί μία άσχημη συμπεριφορά, υπάρχει παράλληλα ο τρόμος της
μελλοντικής τιμωρίας. Στο τέλος του τούνελ περιμένει ένας τιμωρός, ο οποίος σε
τελική ανάλυση θα το τιμωρήσει, επειδή υπήρξε δυστυχής. Χωρίς να μπορεί να
ξεπεράσει αυτό το φόβο, ενδέχεται παράλληλα να αναπτύξει ενδόμυχα μίσος και αποστροφή
για όλα και για όλους όσους εμπλέκονται σε ένα τέτοιο θρησκευτικό σύστημα και κυρίως
(αλίμονο!) για τον ίδιο το Θεό.
Φυσικά αυτό το τελευταίο είναι ένα
συναίσθημα τελείως απαγορευτικό για να εκφραστεί. Έτσι “στριμώχνεται” κι
αυτό κάτω από το προσωπείο.
• Η σύγκρουση που προκύπτει
από την πραγματικότητα, όπως την αντιλαμβάνεται και την βιώνει το παιδί·
και
• Η υποκρισία στην οποία “εκ
των πραγμάτων” σύρεται, το οδηγεί σε μία κακή συμπεριφορά, (στην καλύτερη περίπτωση)
ή σε μία νεύρωση (στην χειρότερη).
Με όλα τα προηγούμενα δεν θέλουμε να
πούμε τίποτα περισσότερο από το ότι οι ηθικολογίες είναι τις περισσότερες
φορές λόγια χωρίς περιεχόμενο.
Ένα πλαίσιο υγιούς ανάπτυξης
μπορεί να οριοθετηθεί μόνο με:
• Το ζωντανό παράδειγμα των
γονέων · και
• Το ελεύθερο θρησκευτικό βίωμα
των παιδιών.
Κατανόηση τής πρώτης αιτίας
χρειάζεται.
Αυτή την αιτία τα παιδιά και οι νέοι
τις περισσότερες φορές την αγνοούν.
Οι γονείς αναλύοντας τον μηχανισμό
αντίδρασης, μπορούν:
• Να φθάσουν στην παθογόνο
αιτία·
• Να ενθαρρύνουν το παιδί τους·
και
• Να το βοηθήσουν να ξεπεράσει
τη δυσκολία.
Έτσι η κακή συμπεριφορά, εφόσον προκύπτει
σαν αποτέλεσμα προϋπάρχουσας αιτίας, θα θεραπευθεί αμέσως.
