Πρόκειται για τους ιστορικούς, ψυχικούς και ηθικούς προγόνους των συγχρόνων νεοελλήνων «δημοσίων» ανδρών και γυναικών. Πήραν την ονομασία τους από τη συνοικία Φανάρι της Κων/πολης, όπου εγκαταστάθηκε το πατριαρχείο το 1601. Γύρω από το τελευταίο θα συγκεντρωθεί ο "χριστιανικός" οικονομικός και πνευματικός κόσμος. Οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν τους Φαναριώτες ως ανώτερα διοικητικά και διπλωματικά στελέχη. Θα αρχίσουν από επίσημοι διερμηνείς (δραγουμάνοι) της Πύλης και πρεσβευτές και θα εξελιχθούν σε πανίσχυρους άρχοντες των παραδουνάβιων, υποτελών στους Οθωμανούς, ηγεμονιών (π.χ. Μολδοβλαχία).
«Οι Φαναριώτες ανήκαν στην προνομιούχα τάξη της οθωμανικής κοινωνίας [...] λιμασμένοι για εξουσία και πλούτη μηχανορραφούσαν, έστηναν ενέδρες, συκοφαντούσαν, δωροδοκούσαν[...] πάσχιζαν με την αρπαγή, την καταπίεση και τους εκβιασμούς να θησαυρίσουν σε ένα ή δύο χρόνια»(9) (όπως δηλ. κάνουν και οι σημερινοί νεοέλληνες πολιτικάντηδες ευθύς μόλις κερδίσουν εξουσιαστικά πόστα: γνωρίζοντας ότι η «θητεία» τους έχει ημερομηνία λήξης, προσπαθούν να αρπάξουν ό,τι μπορούν, αδιαφορώντας προκλητικά για τα «σκάνδαλα», που κάποια στιγμή θα έλθουν στο φως, αφού γνωρίζουν ότι θα μείνουν ατιμώρητοι).
Οι Φαναριώτες, χαρισματικοί κληρονόμοι της τέχνης της λεπτής "βυζαντινής" μηχανορραφίας, διαπλέχθηκαν στενότατα (όπως και οι σημερινοί ρωμηοί πολιτικάντηδες) με την ορθόδοξη εκκλησία: «Το όρος 'Αθως , διαμονή των πιο πλούσιων και ισχυρών καλογήρων απ' αυτούς που έχουν διασκορπιστεί στην Ελλάδα, αντί να είναι άσυλο ειρήνης και ανάπαυσης είναι, όπως αποδεικνύεται, το κρησφύγετο της διχόνοιας και της διαβολής [...] Αν το όρος 'Αθως είναι ένα αδιάκοπο θέατρο διχόνοιας και διαβολών, δεν είναι, ωστόσο, παρά μόνο το σημείο, όπου καταλήγουν οι πιο ισχυρές και αποτελεσματικές από αυτές που γίνονται στο Φανάρι. Σ' αυτή τη συνοικία της ολιγαρχίας εξυφαίνονται οι μεγάλες σκευωρίες, για να προωθήσουν στο πατριαρχικό αξίωμα έναν Έλληνα πρίγκηπα, απλό ως τότε καλόγηρο στο όρος 'Αθως. Δωροδoκούν με χρήματα τον βεζίρη ή εκείνους που τον πλησιάζουν, πολιορκούν μάλιστα τον σουλτάνο, ο οποίος δίνει το αξίωμα»(8).
«Ως σκώληξ εισδύων εις σώμα ζων και βιβρώσκων αυτό έως ου καταστρέψει τα κύρια αυτού όργανα, ούτω και οι Φαναριώται δια της δεσποτικής αυτής πιέσεως και τών εκ τούτων επιβληθέντων νόμων, δια της εισαγωγής διεφθαρμένων καλογήρων και επί τέλους διά της ιδίας αυτών διαφθοράς διέφθειραν και εξευτέλισαν τον λαόν τούτον»(9). (Κατά τον ίδιο τρόπο που οι άξιοι διάδοχοί τους, οι σημερινοί ρωμηοί πολιτικάντηδες, έχουν επεκτείνει την διαφθορά ακόμα και στις απλούστερες καθημερινές συναλλαγές μεταξύ των «απλών» πολιτών, καθιστώντας τους, έξυπνα, συμμέτοχους και συνένοχους του φαινομένου και χαρίζοντας στη χώρα το παγκόσμιο πρωτάθλημα διαφθοράς).
Με το ξέσπασμα της Επανάστασης θα ζυγίσουν συμφεροντολογικά την κατάσταση και πολλοί (Μαυροκορδάτος, Κωλέτης κ.ά.) θα σπεύσουν στην Ελλάδα, η οποία αποτελούσε γι' αυτούς ένα πολλά υποσχόμενο διανοιγόμενο πεδίο καρριέρας. Εκεί θα εντυπωσιάσουν τους, κατά κανόνα αμόρφωτους, εξεγερμένους, με τον κοσμοπολίτικο «αέρα» τους, τη γλωσσομάθειά τους, τη γνώση τους της διεθνούς πολιτικής κατάστασης και θα επιδιώξουν να ηγηθούν πολιτικοστρατιωτικά. Επιχείρησαν να εδραιωθούν και να κατοχυρώσουν προκαταβολικά την μερίδα του λέοντος στην εξουσιαστική πίτα της μετεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας. Στην πραγματικότητα μετέφεραν στο επαναστατικό στρατόπεδο τα βυζαντινοθρεμμένα ήθη των αδιάκοπων μηχανορραφιών και της εξουσιομανίας τους. Έβαλαν έτσι επανειλημμένα την Επανάσταση σε μεγάλους κινδύνους. Αργότερα και σε συνεργασία με την μεγαλύτερη μερίδα του κλήρου θα εισηγηθούν την «Μεγάλη Ιδέα», για να αποπροσανατολίσουν τον πληθυσμό ως προς τα διαιωνιζόμενα προβλήματά του, τα οποία υποτίθεται ότι θα έπρεπε να είχαν αντιμετωπίσει οι μετεπαναστατικές κυβερνήσεις.
Φυσικά, το ίδιο συμφεροντολογικά και καιροσκοπικά θα λειτουργήσουν και οι ελλαδικές "χριστιανικές" εξουσιαστικές ομάδες -κλήρος και κοτσαμπάσηδες - οι οποίες, αν και τις περισσότερες φορές σύρθηκαν παρά τη θέλησή τους από την ορμή των εξεγερμένων, έμειναν πάντα στα μετόπισθεν, προετοιμαζόμενες, είτε να διασφαλίσουν την συνέχιση της ηγετικής θέσης τους σε μια μελλοντικώς ελεύθερη Ελλάδα, είτε να συνθηκολογήσουν με τους Τούρκους αν τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά.
Σημειώσεις
(8) Πουκεβίλ, Ταξίδι στον Μοριά, εκδόσεις αδελφών Τολίδη, Αθήνα 1980.
(9) Κυριάκου Σιμόπουλου, Βασανιστήρια και Εξουσία, Αθήνα 1987.
(αποσπάσματα απο μελέτη του Θεόδωρου Λαμπρόπουλου)
