Η έννοια της δικαιοσύνης στο μήνυμα του Αμώς και των άλλων προφητών

Διαβάζοντας τους προφήτες δεν μπορούμε να μην ακούσουμε την κραυγή τους για δικαιοσύνη. Η «κοινωνική κριτική» είναι ένα από τα κεντρικά θέματα του μηνύματος του βιβλίου του προφήτη Αμώς (ενδεικτικά αναφέρουμε τις ακόλουθες περικοπές του βιβλίου, β:6-8, γ:9-15, δ:1-3, 4-5, ε:4-7, 10-13, 14-15, 21-27, ς:1-8, 11-12 και η:4-7).
 

Ποιο είναι όμως το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το αίτημα της δικαιοσύνης προβάλλεται και διατυπώνεται;
 

Ποιες είναι οι συνθήκες που ωθούν τον Αμώς και τους άλλους προφήτες να κράζουν και να βοούν για δικαιοσύνη;
Υπάρχουν δύο πτυχές της κοινωνικής ζωής με τις οποίες συνδέεται το αίτημα της δικαιοσύνης.
 

Α. Η διαχείριση και η ιδιοκτησία της γης
 

Η παραδοσιακή οικονομία του Ισραήλ στηριζόταν σε μικρές αγροικίες στις οποίες κατοικούσαν διάφορες οικογένειες. Οι οικογένειες αυτές είχαν την ιδιοκτησία των αγροτεμαχίων που περιτριγύριζαν το χωριό. Εκτός από αυτές τις εκτάσεις υπήρχαν και ορισμένες «κοινής χρήσης» που λειτουργούσαν σαν βοσκοτόπια. Η επιβίωση των Ισραηλιτών στηριζόταν στα δύο αυτά είδη γης. Η ασφάλεια και η ελευθερία τους εξαρτιόταν από τη δίκαιη κατανομή της γης.
 

Στο στόχαστρο της κριτικής των προφητών βρισκόταν η άνιση και άδικη κατανομή των δύο αυτών ειδών γης. Δύο κλασσικές περικοπές σχετικά με το θέμα αυτό είναι από το βιβλίο του Ησαΐα ε:8-10 και του Μιχαία β:1-2
 

Καθώς διαβάζουμε αυτές και άλλες ανάλογες περικοπές πρέπει να κρατούμε στο νου μας ότι η έννοια της ιδιοκτησίας δεν είχε το ίδιο περιεχόμενο με αυτό που σήμερα καταλαβαίνουμε. Η ιδιοκτησία γης δεν ήταν μία οικονομική έννοια αλλά μία θεολογική. Σχετιζόταν με την ύπαρξη και την αξιοπρέπεια του κάθε Ισραηλίτη.
 

Δύο είναι τα στοιχεία που συνθέτουν αυτή τη θεολογική θεώρηση της γης στον αρχαίο Ισραήλ.
 

Το πρώτο είναι η αντίληψη της γης σαν «κλήρου». Αυτή συνδέεται με τις παραδόσεις που αφορούν την κατάκτηση και την κατανομή της «γης της επαγγελίας». Η κάθε οικογένεια λοιπόν, έλαβε ένα κομμάτι από την γη της επαγγελίας σαν «κλήρο» από τον Θεό. Την έλαβαν μέσα από μία θρησκευτική τελετή που τους θύμιζε ότι η γη δεν ήταν δική τους, αλλά ανήκε στο Θεό και την λάμβαναν σαν δώρο. Ο Θεός ήταν ο πραγματικός ιδιοκτήτης και αυτοί απλοί ένοικοι. Η αφαίρεση της γης που τους ανήκε λοιπόν, σήμαινε την απώλεια της ταυτότητας τους σαν μέλη του λαού του Θεού.
 

Την σημασία της γης σαν «κλήρου» βλέπουμε στο περιστατικό που υπάρχει στο Α΄ Βασιλέων 21.
 

Το δεύτερο στοιχείο είναι η κατανόηση της γης σαν «κατοχής». Οι Ισραηλίτες θυμόντουσαν ότι η γη ήρθε στην κατοχή τους σαν κορύφωση μίας ιστορίας απολύτρωσης και απελευθέρωσης. Ξεκίνησαν σκλάβοι, αλλά με την Έξοδο και την κατάκτηση της Χαναάν, από δούλοι του Φαραώ έγιναν υπηρέτες του Θεού. Η κατοχή της γης λοιπόν, ήταν ένα ορατό σημάδι της σωτηρίας. Ήταν ο τρόπος με τον οποίο ο Θεός δημιούργησε έναν ελεύθερο λαό, που θα κατοικεί σε μία ελεύθερη γη όπου θα λατρεύει αποκλειστικά Αυτόν. Κάθε χρόνο στη γιορτή του θερισμού ο κάθε Ισραηλίτης έπαιρνε και έφερνε τους πρώτους καρπούς από τη γη του στο ιερό και έλεγε ενώπιον του ιερέα, Αναγγέλλω σήμερον προς Κύριον τον Θεόν σου, ότι εισήλθον εις την γην, την οποίαν ο Κύριος ώμοσε προς τους πατέρας ημών να δώση εις ημάς. (Δευτ.κς:3).
 

Στη συνέχεια διακήρυττε την ιστορία της απελευθέρωσης και λύτρωσης του Ισραήλ και κατέληγε, και τώρα, ιδού, έφερα τας απαρχάς των καρπών της γης, την οποίαν συ, Κύριε, έδωκας εις εμέ (Δευτ.κς:10).
 

Η γη λοιπόν, δεν ήταν ένα απλό οικονομικό αγαθό αλλά ήταν το βασικό στοιχείο της ταυτότητας του κάθε Ισραηλίτη. Ήταν το μέσο συμμετοχής του στην κοινωνία σαν ισότιμου μέλους. Ήταν η βάση της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του κάθε πολίτη.
 

Όταν με την πάροδο των ετών αυτό το σύστημα άρχισε να ανατρέπεται επειδή διάφοροι συσσώρευαν στην κατοχή τους γη σαν μέσο πλουτισμού και προβολής, οι προφήτες δεν μπορούσαν παρά να φωνάξουν «δικαιοσύνη!». Όταν ο πλούτος και η πολυτέλεια σήμαινε εκμετάλλευση και εξουθένωση των αδυνάτων τότε οι προφήτες έκραζαν «δικαιοσύνη!». Μέσα στο πλαίσιο αυτό ας ακούσουμε και την κραυγή για δικαιοσύνη του Αμώς:
 

διότι δεν εξεύρουσι να πράττωσι το ορθόν, λέγει Κύριος, οι θησαυρίζοντες αδικίαν και αρπαγήν εν τοις παλατίοις αυτών. Δια τούτο ούτω λέγει Κύριος ο Θεός· Εχθρός θέλει περικυκλώσει την γην σου, και θέλει καταβάλει την ισχύν σου από σού, και τα παλάτιά σου θέλουσι διαρπαγή. (Αμώς γ:10-11)

Ακούσατε τον λόγον τούτον, δαμάλεις της Βασάν, αι εν τω όρει της Σαμαρείας, αι καταδυναστεύουσαι τους πτωχούς, αι καταθλίβουσαι τους πένητας, αι λέγουσαι προς τους κυρίους αυτών, Φέρετε, και ας πίωμεν. (Αμώς δ:1)
 

Οίτινες πλαγιάζετε επί κλίνας ελεφαντίνας, και εξαπλόνεσθε επί τας στρωμνάς σας, και τρώγετε τα αρνία εκ του ποιμνίου, και τους μόσχους εκ μέσου της αγέλης· Οίτινες ψάλλετε εν τη φωνή της λύρας, εφευρίσκετε εις εαυτούς όργανα μουσικής, καθώς ο Δαβίδ· Οίτινες πίνετε τον οίνον με φιάλας, και χρίεσθε με τα εξαίρετα μύρα· δια δε τον συντριμμόν του Ιωσήφ δεν θλίβεσθε. Δια τούτο τώρα ούτοι θέλουσιν υπάγει εις αιχμαλωσίαν μετά των πρώτων αιχμαλωτισθησομένων, και η αγαλλίασις των εξηπλωμένων εν τω συμποσίω θέλει αφαιρεθή. (Αμώς ς:4-7)

Β. Η νομοθεσία και η απονομή δικαιοσύνης
 

Η δεύτερη πτυχή της κοινωνικής ζωής που κάνει τους προφήτες να κράζουν για δικαιοσύνη αφορά το «δικαστικό σύστημα», τη διαδικασία απονομής δικαιοσύνης.
 

Οι συνάξεις στην πύλη της πόλης ήταν ένας σημαντικός κοινωνικός θεσμός καθώς σχετιζόταν με την επίλυση των διαφόρων κρίσεων και αντιδικιών που αφορούσαν την τοπική κοινωνία.
 

Οι προφήτες όμως βλέποντας τον τρόπο που λειτουργούσαν έκραζαν για «δικαιοσύνη!».
 

Για παράδειγμα:
 

Σεις, οι μεταστρέφοντες την κρίσιν εις αψίνθιον, και απορρίπτοντες κατά γης την δικαιοσύνην, Μισούσι τον ελέγχοντα εν τη πύλη, και βδελύττονται τον λαλούντα εν ευθύτητι. (Αμώς ε:7,10) (δες και Ησαΐας α:21-26 και Μιχαίας γ:1-3)
 

Τα προβλήματα αναφορικά με την απονομή δικαιοσύνης ήταν κυρίως δύο.
 

Το πρώτο αφορούσε την ίδια την νομοθεσία και θα μπορούσε να περιγραφεί σαν «απο - ηθικοποίηση της δικαιοσύνης». Οι προφήτες έβλεπαν μία επικίνδυνη απόκλιση. Αντί για μία νομοθεσία στηριγμένη στη γνώση του Θεού και στην αποκάλυψή Του, η δικαιοσύνη ολίσθαινε προς μία νομοθεσία στηριγμένη στον πραγματισμό και στον ωφελιμισμό.
 

Διαβάζουμε,
 

ε:7: Σεις, οι μεταστρέφοντες την κρίσιν εις αψίνθιον, και απορρίπτοντες κατά γης την δικαιοσύνην,
 

ε:11: Όθεν επειδή καταθλίβετε τον πτωχόν, και λαμβάνετε απ' αυτού φόρον σίτου, αν και ωκοδομήσατε οίκους λαξευτούς, δεν θέλετε όμως κατοικήσει εν αυτοίς· αν και εφυτεύσατε αμπελώνας επιθυμητούς, δεν θέλετε όμως πίει τον οίνον αυτών.
 

Το δεύτερο πρόβλημα αφορούσε την ερμηνεία και εφαρμογή της νομοθεσίας και θα μπορούσε να περιγραφεί σαν «εμπορευματοποίηση της δικαιοσύνης». Διαβάζουμε,
 

β:6: Ούτω λέγει Κύριος· Δια τας τρεις παραβάσεις του Ισραήλ, και δια τας τέσσαρας, δεν θέλω αποστρέψει την τιμωρίαν αυτού· διότι επώλησαν τον δίκαιον δι' αργύριον, και τον πένητα δια ζεύγος υποδημάτων·
 

ε:12: Διότι γνωρίζω τας πολλάς ασεβείας σας και τας ισχυράς αμαρτίας σας· οίτινες καταθλίβετε τον δίκαιον δωροδοκείσθε, και καταδυναστεύετε τους πτωχούς εν τη πύλη.
 

Μέσα από μία κοινωνία εκφυλισμένη και διεφθαρμένη ο προφήτης έχει ένα τολμηρό όραμα. Προσδοκά μια νέα μέρα στην οποία θα κυριαρχεί το δίκαιο. Ας ακούσουμε την ελπίδα του προφήτη Αμώς:
 

Άμ.ε:23-24 Αφαίρεσον απ' εμού τον ήχον των ωδών σου, και το άσμα των οργάνων σου δεν θέλω ακούσει. Αλλ' η κρίσις ας καταρρέη ως ύδωρ και η δικαιοσύνη ως αένναος χείμαρρος.