"Βογομιλικά μνημεία του βορειοελλαδικού Μεσαίωνα στο στόχαστρο των "εγχώριων Ταλιμπάν"
Η εξαφάνιση των "αιρετικών" σταυρών
Η εξαφάνιση των "αιρετικών" σταυρών
"Διαμάχη για τους σταυρούς του 10ου αιώνα στην Πέλλα"
(«Αλέξανδρος» των Γιαννιτσών 13/10/2001)
ΩΣ ΓΝΩΣΤΟΝ, η καθ' ημάς Ελληνορθοδοξία ουδέποτε είχε καλές σχέσεις με τα μνημεία άλλων θρησκειών και πολιτισμών που η Ιστορία επιδίκασε στην ελληνική επικράτεια. Μέχρι πρόσφατα, η καταστροφή αυτών των τελευταίων αντιμετωπιζόταν κατά κανόνα με αδιαφορία από τις αρχές -όταν η εξάλειψή τους δεν θεωρούνταν "εθνικό καθήκον". Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες η στενόμυαλη αυτή λογική άρχισε να παραχωρεί τη θέση της σε μια πιο φιλόξενη αντιμετώπιση των υλικών εκείνων καταλοίπων του παρελθόντος, που ξεφεύγουν από το κυρίαρχο (και αποδεκτό) δίπολο Δωδεκάθεο-Ορθοδοξία. Δυστυχώς, όμως, φαίνεται πως ακόμη και στις μέρες μας δεν λείπουν τα δείγματα μιας μισαλλόδοξης ιεράρχησης εις βάρος όσων μνημείων θεωρείται (ρητά ή υπόρρητα) ότι αναφέρονται σε κάποιον "κατώτερο Θεό".
Το διαπιστώνουμε για ακόμη μία φορά, ύστερα από τη μεταχείριση που Εκκλησία και δημοτικές αρχές επιφύλαξαν στους εντυπωσιακούς μονολιθικούς σταυρούς του παλιού νεκροταφείου της Παλιάς Πέλλας των Γιαννιτσών. Πρόκειται για εντυπωσιακά μνημεία, ύψους γύρω στο ενάμισι μέτρο το καθένα, εντελώς διαφορετικής τεχνοτροπίας από τους επιτάφιους σταυρούς που συναντάμε στα περισσότερα μέρη της χώρας. Τόσο το σχήμα τους όσο και τα σχέδια που φέρουν, παρουσιάζουν εκπληκτικές ομοιότητες με μνημεία άλλων βαλκανικών χωρών, τα οποία αποδίδονται συνήθως στη μεσαιωνική αίρεση των Βογόμιλων.
Οπως καταγγέλλουν στη στήλη τρεις ευαισθητοποιημένοι Βορειοελλαδίτες (ο οδοντογιατρός Κώστας Νοβάκης, από τα γειτονικά Κουφάλια, ο γυμναστής Παντελής Μάντζας κι ο ασφαλιστής Νίκος Σακελλάριος), στις αρχές του περασμένου Οκτωβρίου "τα συνεργεία του δήμου, υπό την καθοδήγηση της τοπικής εκκλησιαστικής αρχής εισέβαλαν με μπουλντόζα στο χώρο του παλιού νεκροταφείου, εκθεμελίωσαν και κατέστρεψαν το βογομιλικό νεκροταφείο, χωρίς την επίβλεψη αρχαιολόγου και ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων αντιδρά για την επιλεγείσα περιοχή". Ως αιτία για την "ανάπλαση" του χώρου, προβλήθηκε η επιθυμία του τοπικού ιερέα (σε συνεννόηση με τη Μητρόπολη Γιαννιτσών) για χτίσιμο εκεί μιας καινούργιας εκκλησίας.
Ανάλογη καταγγελία, οι τρεις επιστολογράφοι μας απηύθυναν αμέσως τόσο στο υπουργείο Πολιτισμού όσο και στην αρμόδια 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Αυτή η τελευταία αντέδρασε αυθημερόν, όπως διαπιστώνουμε από έγγραφο του προϊσταμένου της, Αντωνίου Πέτκου, προς το Δήμο Πέλλας και την εκκλησιαστική επιτροπή του χωριού: "Κατά την αυτοψία που πραγματοποιήθηκε στις 9.10.01 στο παλαιό νεκροταφείο της Παλαιάς Πέλλας", διαβάζουμε, "διαπιστώθηκε ότι κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών καθαιρέθηκαν λίθινοι σταυροί μεταβυζαντινής περιόδου. Παρακαλούμε να συνεργαστείτε με την Εφορεία μας για τη μεταφορά του ανωτέρω υλικού σε ασφαλή χώρο. Παρακαλούμε επίσης, σε περίπτωση που συνεχιστούν οι σχετικές εργασίες, να ειδοποιηθεί εγκαίρως η Υπηρεσία ώστε να παρευρίσκεται υπάλληλός της, προκειμένου να αποφευχθούν ενδεχόμενες καταστροφές".
Τις επόμενες μέρες, το ζήτημα έφτασε μέχρι τις στήλες του τοπικού Τύπου, που το αντιμετώπισε με την τακτική των μέσων αποστάσεων. "Ιεροσυλία ή αναγκαιότητα;", αναρωτιέται λ.χ. χαρακτηριστικά στην πρώτη του σελίδα ο κυριακάτικος "Αλέξανδρος" των Γιαννιτσών (13.10.01), παραθέτοντας τόσο τις καταγγελίες των διαμαρτυρόμενων όσο και τους ισχυρισμούς των αρχών (αντιδήμαρχος Πέλλας Αιμίλιος Φαρμάκης, ιερέας Π. Πέλλας Βασίλειος Παρασκευόπουλος), ότι η 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων "έδωσε τη συγκατάθεσή της για τη μεταφορά με μηχάνημα" των επίμαχων μνημείων "σε ένα ακριανό σημείο" του νεκροταφείου, προκειμένου να διευκολυνθεί η εργασία του μηχανικού που ανέλαβε να κάνει τα σχέδια του καινούργιου ναού. Οι τόνοι είναι γενικά καθησυχαστικοί, μολονότι ο ιερέας παραδέχεται πως "ίσως κατά τη μεταφορά να γδάρθηκαν λίγο οι σταυροί" -από τα δόντια της μπουλντόζας, εννοείται...
Η διατεταγμένη σιωπή
Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα που προκύπτει από τις φωτογραφίες που δημοσιεύουμε: ορισμένοι από τους μονολιθικούς σταυρούς, ύψους γύρω στο ενάμισι μέτρο ο καθένας, έχουν κυριολεκτικά θρυμματιστεί από τα συνεργεία του δήμου. Οι υπόλοιποι είναι ξεριζωμένοι και στοιβαγμένοι σε μια γωνιά. Το γεγονός μας επιβεβαιώνει τηλεφωνικά η αρχαιολόγος της 11ης Εφορείας, Φλώρα Καραγιάννη, που έκανε τη σχετική αυτοψία: "Οι σταυροί είχαν περισυλλεγεί σε κάποιο σημείο. Δυο-τρεις απ' αυτούς, σε σύνολο 21, έσπασαν κατά τη μετακίνηση".
Ζητήσαμε να δούμε την έκθεση που η 11η Εφορεία υπέβαλε στο υπουργείο Πολιτισμού σχετικά με το ζήτημα. Μας πληροφόρησαν ότι, βάσει ειδικής εγκυκλίου του 1990 (ΥΠΠΟ/Τμήμα Δημ. Σχέσεων/ΔΥ/19.4.1990), απαγορεύεται να δοθεί στα ΜΜΕ οποιοδήποτε έγγραφο χωρίς την προηγούμενη έγκριση του Γραφείου Τύπου του υπουργείου. Επικοινωνήσαμε με αυτό το τελευταίο στην Αθήνα, το οποίο με τη σειρά του μας ενημέρωσε ότι απαιτείται πρώτα η ρητή άδεια της γενικής γραμματέως, Λίνας Μενδώνη, που αυτές τις μέρες απουσιάζει στο εξωτερικό. Είναι προφανές ότι κατά την απουσία της εν λόγω κυρίας, οποιαδήποτε ενημέρωση του κοινού για ζητήματα πολιτισμού (οφείλει να) μπαίνει στο ψυγείο. Οπως επίσης είναι προφανές ότι οι αρμόδιοι του ΥΠΠΟ έχουν αμελήσει να ενημερώσουν τους υφισταμένους τους πως, βάσει της νομοθεσίας των τελευταίων χρόνων (άρθρο 5.1 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας του 1999 και άρθρο 10.3 του αναθεωρημένου Συντάγματος του 2001), κάθε ενδιαφερόμενος πολίτης έχει δικαίωμα να λαμβάνει γνώση οποιουδήποτε δημόσιου εγγράφου, εφόσον αυτό δεν αφορά στρατιωτικά μυστικά της χώρας -και ότι, συνεπώς, η προαναφερθείσα εγκύκλιος του 1990 είναι πλέον παράνομη κι αντισυνταγματική...
Οι "εθνικά ύποπτοι" Βογόμιλοι
Παρ' όλες τις ανεκδιήγητες αυτές απαγορεύσεις, οι υπάλληλοι της 11ης Εφορείας δεν αρνήθηκαν πάντως να μας ενημερώσουν προφορικά για το ζήτημα. "Το εν λόγω νεκροταφείο είναι μη αρχαιολογικός, και ως εκ τούτου μη διατηρητέος χώρος", υποστηρίζει ο κ. Πέτκος. Βάση αυτού του σκεπτικού, μας εξήγησε η κ. Καραγιάννη, είναι ότι οι επίμαχοι σταυροί εκτιμάται ότι έχουν ξαναχρησιμοποιηθεί από τους κατοίκους της περιοχής μετά το ΙΗ' αι. -εξ ου και ο χαρακτηρισμός τους ως "μεταβυζαντινών". Για την εποχή και τις συνθήκες της λάξευσης και της αρχικής τους χρήσης, "δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία. Στο νομό Πέλλας τους συναντάμε σε πολλά παλιά νεκροταφεία. Στην αρχαιολογία έχει επικρατήσει -καθαρά τυπολογικά- να τους αναφέρουμε σαν 'βογομιλικού τύπου'. Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία που να επιβεβαιώνουν κάτι τέτοιο".
Την αντίθετη άποψη έχουν εκφράσει, ωστόσο, εδώ και καιρό διακεκριμένοι επιστήμονες. Σε εισήγησή του λ.χ. στο 8ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (1988), ο πρόσφατα εκλιπών βυζαντινολόγος Νικόλαος Οικονομίδης είχε επισημάνει την ομοιότητα αυτών των μνημείων με αντίστοιχες δισκοειδείς στήλες της Νότιας Γαλλίας, της Βουλγαρίας και της Βοσνίας, που αποδίδονται στους Βογόμιλους και τη "θυγατρική" τους δυτικοευρωπαϊκή μεσαιωνική αίρεση των Καθαρών. Με αντίστοιχο προφανώς σκεπτικό, το υπουργείο Πολιτισμού επί Μελίνας Μερκούρη κήρυξε διατηρητέο το νεκροταφείο της γειτονικής Χαλκηδόνας, όπου συναντάμε άλλους 53 τέτοιους σταυρούς (απόφαση αρ. Β2/Φ34/29280/756 της 4.8.88).
Η σημασία των μνημείων αυτού του είδους είναι προφανής, ιδίως όταν αναλογιστούμε ότι πρόκειται για τη σημαντικότερη χριστιανική αίρεση του Μεσαίωνα -ένα πανευρωπαϊκό κίνημα ενάντια στη σύμπλευση των επίσημων Εκκλησιών με την πολιτική και κοινωνική εξουσία, για την καταστολή του οποίου στήθηκαν πυρές στο Βυζάντιο και ιδρύθηκε η Ιερά Εξέταση στη Δύση.
Η παρουσία ισχυρών βογομιλικών κοινοτήτων στην ενδοχώρα της συμπρωτεύουσας μεταξύ του 10ου και του 14ου αιώνα επιβεβαιώνεται από πάμπολλες βυζαντινές πηγές. Στην πραγματεία του "Κατά πασών των αιρέσεων", το ΙΕ' αι., ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Συμεών ταξινομεί λ.χ. ως υπ' αριθμόν ένα κίνδυνο τους "Βογόμυλους, ανθρωπάρια δυσσεβέστατα, οι οποίοι και Κουδούγεροι ονομάζονται" (Μακαρίου Συμεών "Απαντα", Λειψία 1791, σ.17). Σύμφωνα με το γνωστό βυζαντινολόγο Ράνσιμαν, η επικρατέστερη προέλευση αυτής της δεύτερης ονομασίας σχετίζεται με το χωριό Κουτούγερι των Βοδενών -τα σημερινά δηλαδή Καισαριανά Πέλλας (Steven Runciman "The Medieval Manichee", Cambridge University Press 1947, σ.184). Φως φανάρι ότι η ενδελεχέστερη μελέτη αυτών των παραγνωρισμένων μεσαιωνικών αρχαιοτήτων έχει ίσως πολλά να μας αποκαλύψει για την Ιστορία της περιοχής κατά τους εν λόγω "σκοτεινούς αιώνες". Εξ ου και η "εθνική ανασφάλεια" όσων θα προτιμούσαν τις βεβαιότητες μιας συγκεκριμένης αντίληψης περί της "τρισχιλιετούς συνέχειας του Ελληνισμού".
Η Εκκλησία της Ελλάδος έχει, άλλωστε, αποφανθεί σε ανύποπτο χρόνο για τη δέουσα συμπεριφορά απέναντι στα κατάλοιπα των Βογόμιλων. Λίγο μετά τον Εμφύλιο, μια πολυσέλιδη επίσημη έκδοσή της επιχείρησε να διαφωτίσει το χριστιανορθόδοξο εκκλησίασμα ότι "η ποικιλόμορφος αύτη αίρεσις υπήρξε εις εκ των σπουδαιοτέρων συντελεστών" όχι μόνο "της θρησκευτικής και ηθικής καταπτώσεως κατά τον Μεσαίωνα" αλλά "και της κοινωνικής αναταραχής έκτοτε" -μέσα από την επαγγελία "δήθεν λυσιτελών κοινωνικών συστημάτων" και την προώθηση "του διχασμού, του μίσους και εμφυλίων διαμαχών και πολέμων" στο όνομα "αντιχριστιανικών κοσμοθεωριών" [Γεωργίου Τούλια "Πρόδρομοι της θρησκευτικής και κοινωνικής αναταραχής (Bogοmili-Καθαροί-Patareni)", Εν Αθήναις 1953, Τυπογραφείον της Αποστολικής Διακονίας].
Καθόλου περίεργο λοιπόν που, μισόν αιώνα μετά, η εκκαθάριση του "εσωτερικού εχθρού" συνεχίζεται. Εστω κι αν δεν τολμά να πει ανοιχτά το όνομά της.
(Ελευθεροτυπία, 25/5/2002
