Η καταγωγή των εικονοστασίων και των φυλακτών

  ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΦΟΡΗΤΟΙ ΘΕΟΙ 

   Οἱ εἰδωλολάτρες εἶχαν ὀχτὼ εἰδῶν εἰκονοστάσια καὶ φορητοὺς θεούς. Οἱ εἰκόνες των ἦταν τρισδιάστατες γλυπτὲς ἢ χυτὲς καὶ δισδιάστατες χρωστικὲς ἢ ψηφιδωτές. σὲ μεγέθη ἦταν διάφορες˙ φυσικοῦ ἢ ὑπερφυσικοῦ μεγέθους, γιὰ τοὺς ναοὺς κυρίως, καὶ μικροῦ μεγέθους, περίπου σὰν τὶς κοῦκλες τῶν παιδιῶν, γιὰ τὰ εἰκονοστάσια, καὶ πολὺ μικροῦ μεγέθους, σὰν κοσμήματα, γιὰ τὰ φυλαχτά.

  Εἰκονοστάσια ὑπῆρχαν μέσα στὸ σπίτι, στὴν αὐλή, ἔξω ἀπὸ τὴν αὐλὴ μπροστὰ στὴν αὐλόπορτα, στὸ δρόμο, στὸν ἀγρό, καὶ στὸ πλοῖο.

  Οἱ μέσα στὸ σπίτι εἰκόνες λέγονταν θεοὶ ἐπίστιοι ἢ θεοὶ ἐφέστιοι, δηλαδὴ ἐπὶ τῆς ἑστίας, οἱ τοποθετημένοι στὸ ‘’καθιστικὸ’’ δωμάτιο, ὅπου ἦταν ἡ ἑστία, τὸ τζάκι, ἡ θέρμανσι. ἔτσι ἀναφέρονται Ζεὺς ἐπίστιος στὸν Ἡρόδοτο (1,44,2) ἢ Ζεὺς ἐφέστιος στὸ Σοφοκλῆ (Αἴ., 492), ὁ δὲ Πλάτων λέει τὶς φράσεις Τῶν θεῶν εἰκόνας ἀγάλματα ἱδρυσάμενοι καὶ Τοιοῦτον ἐφέστιον ἵδρυμα ἐν οἰκίᾳ ἔχων (Νόμ., 11 932a). Οἱ Ῥωμαῖοι ἔλεγαν τοὺς θεοὺς τῶν εἰκονοστασίων laresκαὶ τὸ εἰκονοστάσι lararium˙ τοὺς μέσα στὸ σπίτι ἐφεστίους θεοὺς τοὺς ἔλεγαν laresvestales(Aelius Lampridius, Alex. Sev. 29,2).

   Οἱ μέσα στὴν αὐλὴ τοῦ σπιτιοῦ εἰκόνες τῶν θεῶν λέγονταν θεοὶ ἑρκεῖοι ἢ θεοὶ ἐπὶ τῇ ἐσχάρᾳ (=οἱ δίπλα στὸ βωμὸ τῆς αὐλῆς) ἢ οἱ τῆς αὐλῆς πατρῷοι θεοί. οἱ Ὅμηρος, Σοφοκλῆς, Εὐριπίδης, Ἡρόδοτος, Παυσανίας, καὶ οἱ Χριστιανοὶ λεξικογράφοι Ἡσύχιος καὶ Φώτιος, καὶ ἡ ἐγκυκλοπαίδεια τοῦ ΙΒ ́ αἰῶνος Σούμμα, τοὺς ἀναφέρουν μὲ τὰ ὀνόματα αὐτά (Ὅμηρος, χ334-6. Σοφοκλῆς, Ἀντ., 487. Εὐριπίδης, Τρῳ.,17. Ἡρόδοτος 6,68,1. Παυσανίας 4,17,4. Ἡσύχιος καὶ Φώτιος καὶ Σούμμα, λ. ἑρκεῖος Ζεύς).       Ερκεῖοι λέγονταν ἀπὸ τὸ ἕρκος ἢ ἑρκίον, δηλαδὴ τὸ φράχτη τῆς αὐλῆς. οἱ Ῥωμαῖοι τοὺς ἔλεγαν larespenetrales ἢ καὶ larespenates˙ ἀπὸ τὴν πρόθεσι penes (=παρά, ἐντός).

   Οἱ θεοὶ ποὺ στήνονταν μπροστὰ στὴν αὐλόπορτα τοῦ σπιτιοῦ σὰ φύλακες καὶ θυρωροὶ τοῦ σπιτιοῦ λέγονταν στροφαῖοι ἀπὸ τὴ στρόφιγγα τῆς αὐλόπορτας. ἡ στρόφιγξ ἦταν ἕνας ἄξονάς της στὴν πίσω πλευρά της τὴν πρὸς τὸν τοῖχο, ὁ ὁποῖος ἄξονας προσφύονταν σὲ στιλπνὲς ἐσοχὲς σὰν κοῦπες κάτω στὸ ἔδαφος καὶ πάνω, ἔτσι ὥστε νὰ περιστρέφεται μαζὶ μὲ τὴν πόρτα,  ὅπως περίπου κινεῖται ἡ κεφαλὴ τοῦ μηραίου ὀστοῦ μέσα στὴν ἀντίστοιχη κοτύλη τῆς λεκάνης. 

  Τέτοιους ἄξονες - στρόφιγγες ἔχουν σήμερα οἱ βαρειὲς πύλες τῶν μοναστηριῶν τοῦ Ἄθω, οἱ ὁποῖες βέβαια δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ βασταχθοῦν ἀπὸ συνηθισμένους μεντεσέδες. Αναφέρεται Ἑρμῆς στροφαῖος στὸν Ἀριστοφάνη (Πλ., 1154). τοὺς στροφαίους θεοὺς τῆς αὐλόπορτας οἱ Ῥωμαῖοι τοὺς ἔλεγαν larescardinales, ἐπειδὴ στὴ λατινικὴ ἡ στρόφιγγα τῆς πόρτας λέγεται cardo. Καὶ σήμερα οἱ ‘’αὐλικοὶ’’ τοῦ πάπα τῆς Ῥώμης λέγονται ἐπίσης cardinales (καρδινάλιοι).

   Τὰ εἰκονοστάσια, ποὺ ἔστηναν οἱ ἀρχαῖοι εἰδωλολάτρες στοὺς δρόμους, λέγονταν στῆλαι ἢ καὶ Ἑρμαῖ, ἐπειδὴ οἱ σχετικὲς εἰκόνες παρίσταναν συνήθως τὸν Ἑρμῆ. 

    

   Οπως ἐξηγεῖ ὁ Θουκυδίδης, ἦταν τετράγωνος ἐργασία, δηλαδὴ κατασκευὴ τετράγωνης διατομῆς, τετράγωνη κολώνα. κι ὅπως βλέπουμε σήμερα στὰ πολλὰ ἀνασκαφικὰ εὑρήματα, ἦταν μία τετράγωνη κολώνα, ἡ ὁποία στὴ μὲν κορυφή της εἶχε τὴν κεφαλὴ τοῦ Ἑρμοῦ, στὸ δὲ μέσο τοῦ ὕψους της τὸ πέος του σὲ στῦσι. αὐτὸ τὸ δεύτερο κάποτε στὴν Ἀθήνα ὁ στρατηγὸς Ἀλκιβιάδης καὶ ἡ παρέα του, βγαίνοντας νύχτα ἀπὸ ἕνα συμπόσιό τους στοὺς δρόμους, τὸ ἔσπασαν σὲ πολλὰ τέτοια εἰκονοστάσια γιὰ διασκέδασι. αὐτὸ θεωρήθηκε βαρύτατη ἀσέβεια πρὸς τὰ θεῖα καὶ δρομολόγησε ἀστυνομικὲς ἔρευνες καὶ δίκες καὶ καταδίκες. 

   Ο Ἡρόδοτος λέει ὅτι τὸ νὰ κάνουν οἱ Ἀθηναῖοι τ̉ ἀγάλματα αὐτὰ πριαπικὰ τὸ ἔμαθαν ἀπὸ τοὺς Πελασγούς. (Ἡρόδοτος 2,51,4. Θουκυδίδης 6,27,1˙ 6,28,2˙ 6,53,1-2. Ἀνδοκίδης, Μυστ., 37˙ 39. Παυσανίας 4,33,3. Σούμμα, λ. Ἑρμαῖ). οἱ Ῥωμαῖοι τὰ τέτοια ἀγάλματα τῶν εἰκονοστασίων τοῦ δρόμου τὰ ἔλεγαν laresviales.

   Τὰ εἰκονοστάσια τῶν ἀγρῶν μὲ τοὺς θεοὺς ἀγρίους (=τοῦ ἀγροῦ) ἢ κατὰ τοὺς Ῥωμαίους laresrurales βρίσκονταν στὶς γωνίες τῶν χωραφοδρόμων. ἐκτὸς ἀπ̉ αὐτὰ ὅμως ὑπῆρχαν στοὺς ἀγροὺς καὶ στὶς φυτεῖες καὶ πρόχειρες εἰκόνες καμωμένες μὲ μιὰ κατακόρυφη βέργα γιὰ τὸ σῶμα καὶ μία ὁριζόντια γιὰ τὰ χέρια σὲ ἔκτασι, καὶ μὲ πολλὰ πανιὰ καὶ χόρτα γιὰ κορμὶ καὶ ῥοῦχα, κι ἕνα κολοκύθι ἢ νεροκολόκυθο στὴν κορυφὴ τῆς κατακόρυφης βέργας γιὰ κεφάλι, καὶ μ̉ ἄλλα τέτοια ὑλικά. αὐτὸ ἦταν ἕνα σκιάχτρο γιὰ τὰ πουλιά, ποὺ θεωροῦνταν ὅμως καὶ θεὸς προστάτης τῆς φυτείας καὶ συνάμα φυλαχτὸ καὶ προβασκάνιό της. 

  Γινόταν δὲ κι αυτὸ πολλὲς φορὲς πριαπικὸ μὲ τὴν προσθήκη ἑνὸς ὁριζοντίου ξύλου. οἱ εἰδωλολάτρες τὰ λάτρευαν κι αὐτὰ σὰ θεοὺς μὲ πολὺ σέβας καὶ σ̉ αὐτὰ ἐμπιστεύονταν τὴν προστασία μιᾶς φυτείας. ἦταν ὅμως τὰ φυλαχτὰ αὐτὰ καὶ τὰ προβασκάνια τῶν ἀγρῶν πολλὲς φορὲς καὶ κρανία βοδιῶν μαζὶ μὲ τὰ κέρατα μπηγμένα σ̉ ἕναν κατακόρυφο πάσσαλο τῆς περιφράξεως, καὶ θεωροῦνταν ἱερὰ καὶ σεβαστά. 

  Ο Πλούταρχος (Συμποσ. 5,7,3 681f) κι ὁ Ἡσύχιος (λ. κεράμβηλον) γράφουν ὅτι τὸ τέτοιο βοδινὸ κεφάλι λεγόταν κεράμβηλον. φαίνεται ὅτι πρῶτο συνθετικὸ (κερα-) τῆς λέξεως εἶναι τὸ κέρας. εἴτε σὰν πραγματικὸ ζεῦγος κεράτων εἴτε καὶ λίθινο ἢ κεραμικὸ ἢ κτιστὸ ἢ χάλκινο ἀνευρίσκεται σὰν ἱερὸ σύμβολο σὲ ναοὺς κι ἀνάκτορα τόσο τῆς μινωϊκῆς ὅσο καὶ τῆς ἀχαιικῆς ἐποχῆς. ἦταν σύμβολο δυνάμεως τῶν κάποτε ἀνωτάτων θεῶν τῆς εἰδωλολατρίας Μυκήνης καὶ Ἀμύκλα, ἤτοι Ἀγελάδας καὶ Ταύρου ἢ Μίνω Ταύρου (=ἄνακτος Ταύρου). διότι οἱ θεοὶ ταυτίζονταν μὲ τὰ κυριώτερα ἱερά τους σφάγια.

  Εἰκόνες θεῶν ἢ μᾶλλον ξόανα, δηλαδὴ ξύλινα ἀγάλματα καμωμένα μὲ ξέσιν τοῦ ξύλου, τοποθετοῦσαν οἱ ἀρχαῖοι καὶ στὴν πλώρη τῶν πλοίων τους, σὰν προστάτες καὶ φυλαχτὰ τοῦ πλοίου ἀλλὰ καὶ σὰ σημαία τους καὶ ἀριθμὸ κυκλοφορίας των. Οἱ Ῥωμαῖοι τὰ ἔλεγαν laresnavales. ἀπομεινάρια τους ἦταν μέχρι πρὶν 150 χρόνια τὰ ξόανα τῶν καραβιῶν τὰ λεγόμενα ἀκρόπρῳρα. 

    Στὶς Πράξεις τῶν ἀποστόλων ἀναφέρεται πλοῖον ἀλεξανδρινὸν παράσημον Διοσκούροις (Πρξ 28,11). ἡ λέξι παράσημον (πλοῖον), δηλαδὴ ‘’πλοῖο σεσημασμένο’’, δείχνει ὅτι τὸ ξόανο αὐτὸ εἶχε καταντήσει κάτι σὰν τὸ σημερινὸ ὄνομα τοῦ πλοίου ἢ σὰν τὸ σῆμα τῆς μάρκας τοῦ αὐτοκινήτου ἢ τὸν ἀριθμὸ τῆς κυκλοφορίας του.

   Οἱ θεοὶ τῶν χωραφιῶν καὶ τῶν δρόμων ἐξελίχτηκαν ἀπὸ τοὺς ὅρους ἢ ὅρια, δηλαδὴ τὶς ὁριοθετικὲς πέτρες τῶν χωραφιῶν καὶ τῶν οἰκοπέδων, οἱ ὁποῖες κάποτε τετραγωνίστηκαν, γιὰ νὰ δεχτοῦν ἴσως ἕνα ὄνομα ἢ ἀρχικὸ γράμμα ὀνόματος τοῦ ἰδιοκτήτου, καὶ κάποτε ἀργότερα ἀπέκτησαν κεφάλι καὶ πέος, γιὰ νὰ γίνουν θεοὶ ἀπαραβίαστοι καὶ σεβαστοί. Οἱ ἴδιοι αὐτοὶ θεοὶ τῶν χωραφιῶν τῶν οἰκοπέδων καὶ τῶν πλοίων ἀποτέλεσαν μετάβασι ἀπὸ τὸ εἰκονοστάσι στὸ φυλαχτό. Τὸ φυλαχτὸ ή χαϊμαλί,  περίαπτον ἢ φυλακτήριον ἢ προβασκάνιον λεγόμενο στὴν ἀρχαία ἑλληνική, ἦταν ὅ,τι εἶναι ἕνα φυλαχτὸ καὶ σήμερα. 

   Τὸ φοροῦσαν ὡς κάθεμα (=κρεμαστάρι στὸ λαιμὸ) ἢ ὡς ἐνώτιον (=σκουλαρίκι) (Γένεσις 35,2-4. Πλάτων, Πολ.,4 426b. Ἀριστοτέλης, Ἠθ. νικ. 1,8,12). φοροῦσαν δὲ οἱ ἀρχαῖοι φυλαχτὰ καὶ στὰ ζῷα τους, ἰδίως τὰ χρηματικῶς ἀκριβὰ ἱππευτικὰ ζῷα τους ἵππους καὶ καμῆλες˙ ὅπως καὶ σήμερα κρεμοῦν φυλαχτὰ στ̉ αὐτοκίνητα. τὰ μαγικὰ φυλαχτά, ποὺ ἀντὶ γιὰ εἰκόνες θεῶν εἶχαν διάφορα ἀποτρόπαια (=ἀποτρεπτικὰ τοῦ κακοῦ) ὑλικὰ καὶ σκουπίδια, τρίχες, νύχια, φτερά, κόκκαλα, σκόρδα, ἱερὰ ξύλα, πράσινα ὀφθαλμόσχημα πετράδια ἢ χάντρες, κλπ., φαίνονται μεταγενέστερα κι ἐμφανίζονται κυρίως κατὰ τὰ ἑλληνιστικὰ χρόνια κι ἔπειτα.

   Οἱ θεοὶ τῶν εἰκονοστασίων καὶ τῶν φυλαχτῶν πολλὲς φορὲς εἰκονίζονται ἰθυφαλλικοί, δηλαδὴ πριαπικοί. οἱ ἀνευρισκόμενες σήμερα ἀνασκαφικῶς μικρὲς χάλκινες ἢ πήλινες εἰκόνες - ἀγαλματίδια σατύρων ἢ σιληνῶν ἢ τοῦ Ὀρθάνους ἢ τοῦ Πριάπου, οἱ γνωστὲς καὶ ἀπὸ εἰδεχθῆ κὰρτ ποστάλ, ἦταν θεοὶ εἰκονοστασίων τοῦ σπιτιοῦ (ἐφέστιοι). Οἱ εἰκόνες ἢ στῆλαι τῶν ἀστικῶν ὁδῶν ἢ τῶν χωραφιῶν ἦταν ἐπίσης πριαπικές˙ ἢ καὶ σκέτοι φαλλοί. 

  Αὐτὸ ὀφείλεται ἀφ̉ ἑνὸς μὲν στὸ ὅτι οἱ θεοὶ αὐτοὶ ἦταν ὀργιαστικοὶ θεοὶ τῆς τελεστικῆς πορνείας ἢ ἀρσενοκοιτίας, ἀφ̉ ἑτέρου δὲ στὸ ὅτι οἱ ἀρχαῖοι τοὺς εἶχαν γιὰ προστάτες τῆς γονιμότητος τῶν γυναικῶν τους, τῶν θηλυκῶν ζῴων τους, καὶ τῶν καλλιεργειῶν τους.

  Γιὰ τὴ Βίβλο καὶ τὴ Χριστιανικὴ πίστι ὅλ̉ αὐτὰ τὰ εἰκονίσματα καὶ τὰ εἰκονοστάσια καὶ τὰ φυλαχτὰ εἶναι βδελύγματα˙ σιχαμερὰ ἀντικείμενα καὶ σιχαμεροὶ θεσμοί˙ καὶ γελοῖα βέβαια.

Πηγή:  http://www.philologus.gr