ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΑΣ: ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ (3)

Μεταποστολική εξέλιξη.

Η Γραφή δεν διδάσκει τη θεωρία της τριάδας, αυτή η θέση έχει τις ρίζες της στην ειδωλολατρία. Όμως, πως αυτή η ειδωλολατρική διδασκαλία πέρασε μέσα στο χριστιανικό κόσμο; Για να δώσουμε μια απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα στηριχτήκαμε αρχικά στους Λουθηρανούς καθηγητές σεμιναρίων Otto Heick και E.H. Klotsche, στον καθηγητή της εκκλησιαστικής ιστορίας του πανεπιστημίου Yale, Roland Bainton, στον καθηγητή πανεπιστημίου John Noss, και στο φημισμένο φιλόσοφο – ιστορικό Will Durant, καθώς και στην Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας και Ηθικών κανόνων.

Αναφέραμε ότι οι πρώτοι μεταποστολικοί πατέρες (90-140 μ.Χ.) δεν ασπαζόταν την ιδέα της τριάδας. Αντίθετα, έδιναν έμφαση στο μονοθεϊσμό της Παλαιάς Διαθήκης, στη θεότητα και την ανθρώπινη φύση του Ιησού Χριστού. Οι Έλληνες απολογητές (130-180 μ.Χ.) υποστήριζαν επίσης το μονοθεϊσμό, αν και κάποιοι απ’ αυτούς έστρεψαν προς το τριαδικό δόγμα.

Αυτή η τριαδική τάση ξεκίνησε με το να θεωρήσουν το Λόγο (Ιωάν.α) ένα ξεχωριστό πρόσωπο. Ακολουθώντας τη σκέψη της Ελληνικής φιλοσοφίας και ιδιαίτερα του Φίλωνα, μερικοί Έλληνες απολογητές άρχισαν να βλέπουν το Λόγο σαν ένα ξεχωριστό πρόσωπο από τον Πατέρα. Αυτό βέβαια δεν ήταν τριαδισμός, αλλά μια μορφή δυαδισμού, όπου ο Λόγος ήταν κατώτερος απ’ τον Πατέρα. Γι’ αυτούς, μόνο ο Πατέρας ήταν πραγματικός Θεός, ενώ ο Λόγος ήταν μια δημιουργημένη θεία οντότητα δεύτερης κατηγορίας. Τελικά, ο Λόγος εξομοιώθηκε με τον Υιό. Προφανώς, ο τριαδικός τρόπος βαπτίσματος άρχισε να εφαρμόζεται σε κάποιες χριστιανικές εκκλησίες, αν και οι λίγες παλιές αναφορές σ’ αυτό το θέμα μπορεί να είναι είτε απαγγελίες του Ματθ.κη:19, είτε παρεμβολές μετέπειτα αντιγραφέων. Επίσης, την ίδια περίοδο, ένας απολογητής που τον έλεγαν Θεόφιλο, χρησιμοποίησε τη λέξη τριάδα για να περιγράψει το Θεό. Προφανώς δεν το έκανε για να υποδηλώσει τριάδα προσώπων, αλλά μάλλον τριάδα ενεργειών του Θεού.

Ο Ειρηναίος (πέθανε περίπου το 200 μ.Χ.) θεωρείται συχνά ο πρώτος πραγματικός θεολόγος αυτής της εποχής. Έδωσε έμφαση στη φανέρωση του Θεού εν Χριστώ προκειμένου να σώσει τον άνθρωπο. Κάποιοι λόγιοι έχουν χαρακτηρίσει το πιστεύω του Ειρηναίου σαν «οικονομικό τριαδισμό» με την έννοια ότι δεν πιστεύει σε μια ουσιαστική και αιώνια τριάδα, αλλά σε μια τριάδα με προσωρινή φύση – προφανώς μια τριάδα ενεργειών του Θεού. Ο Ειρηναίος, που δεν χρησιμοποίησε την Ελληνική διδασκαλία περί Λόγου, ταύτιζε το Λόγο με τον Πατέρα. Η θεολογία του είχε τρία χαρακτηριστικά κλειδιά: έμφαση σε ότι λέει ο λόγος του Θεού, σεβασμό στις αποστολικές παραδώσεις και μια έντονη Χριστοκεντρικότητα. Φαίνεται ότι δεν ήταν πραγματικός τριαδικός, αλλά μάλλον μια μεταβατική μορφή.

Σαν συμπέρασμα, τον πρώτο αιώνα μετά τους αποστόλους, η διδασκαλία της τριάδας δεν είχε καν εμφανιστεί. Ωστόσο, σε κάποιους κύκλους, άρχισε να εμφανίζεται ένας τύπος δυαδισμού, όπου ο ένας θεός ήταν κατώτερος από τον άλλο, σύμφωνα με τις Ελληνικές φιλοσοφικές ιδέες (δες κεφάλαιο 4). Η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια γράφει σχετικά με τη θεωρία της Τριάδας εκείνη την εποχή: «Ανάμεσα στους αποστολικούς πατέρες, τίποτα δεν πλησίαζε, ούτε κατά διάνοια, μια τέτοια νοοτροπία ή άποψη. Ανάμεσα στους Απολογητές του δεύτερου αιώνα, μια μικρή μειονότητα άρχιζε να εστιάζει το πρόβλημα της πολλαπλότητας μέσα στη μοναδική θεότητα. Σε τελευταία ανάλυση, τα θεολογικά επιτεύγματα του δεύτερου αιώνα ήταν περιορισμένα. Η τριαδική λύση ήταν ακόμη μελλοντικό γεγονός».

Τερτυλλιανός – Ο πατέρας του χριστιανικού τριαδισμού.

Ο Τερτυλλιανός (150 – 225 μ.Χ. περίπου) είναι το πρώτο άτομο που αναφέρει η ιστορία ότι χρησιμοποίησε τους όρους τριάδα, υποστάσεις, πρόσωπο (persona), σε σχέση με το Θεό. Ήταν ο πρώτος που μίλησε για τρία πρόσωπα σε μία υπόσταση. (Λατινικά: una substantia et tres personae). Ο Τερτυλλιανός έμεινε πιστά προσκολλημένος στην «οικονομική» άποψη της τριάδας. Πίστευε ότι η τριάδα υπάρχει μόνο για να καταλάβουμε ή να μας αποκαλυφτεί ο Θεός και μετά ο διαχωρισμός των προσώπων παύει να ισχύει. Πάντως είχε τελείως διαφορετική άποψη από τον Ειρηναίο όσο αφορά στο πως χρησιμοποιούσε τη διδασκαλία του Λόγου, των Ελλήνων απολογητών. Ο Τερτυλλιανός εξομοίωνε το Λόγο με τον Υιό. Πίστευε ότι ο Πατέρας έφερε το Λόγο σε ύπαρξη για τη δημιουργία του κόσμου κι ότι ο Λόγος ήταν κατώτερος απ’ τον Πατέρα. Η διδασκαλία της τριάδας δεν αποτελούσε πρόβλημα για τον Τερτυλλιανό, γιατί ολόκληρη η θεολογία του στηριζόταν στη σκέψη ότι όσο πιο αδύνατο είναι το αντικείμενο της πίστης, τόσο πιο σίγουροι είναι. Υπάρχει μια φράση που τον χαρακτήριζε: «Το πιστεύω γιατί είναι παράλογο».

Υπάρχουν κάποιες ερωτήσεις σχετικά με το τι εννοούσε στην πραγματικότητα ο Τερτυλλιανός με την τριαδική του διατύπωση και ιδιαίτερα με τη λατινική λέξη persona. Σύμφωνα με κάποιο εγχειρίδιο θεολογικών όρων, στο Ρωμαϊκό νόμο η λέξη αυτή σήμαινε μια νόμιμη υπόσταση μιας ομάδας. Σ’ ένα θεατρικό έργο, σήμαινε τη μάσκα που φορούσε ο ηθοποιός, ή κατ’ επέκταση το ρόλο που έπαιζε. Καμία απ’ αυτές τις χρήσεις δεν αντιπροσωπεύει βέβαια αυτό που σήμερα εννοούμε με τη λέξη πρόσωπο, μια συνειδητή ύπαρξη. Για παράδειγμα, ένας ηθοποιός μπορούσε να παίξει μερικούς ρόλους (personae) και μια νόμιμη εταιρεία (persona) μπορεί να αποτελείτο από διάφορα άτομα. Απ’ την άλλη μεριά, κατά τα φαινόμενα η λέξη μπορούσε επίσης να χαρακτηρίζει ξεχωριστά άτομα.

Τον 4^ο αιώνα, η Ελληνική λέξη υπόστασις χρησιμοποιούταν από την επίσημη διατύπωση της θεωρίας της τριάδας. Σύμφωνα με τον Noss, υπόστασις ήταν αφηρημένη έννοια που σήμαινε ύπαρξη ή προσωπική φανέρωση.

Είναι προφανές ότι πολλοί άνθρωποι τον καιρό του Τερτυλλιανού, αντιτάχθηκαν σ’ αυτή τη νέα διατύπωση. Σύμφωνα με δική του ομολογία, η πλειονότητα των πιστών στον καιρό του απέρριπταν τη διδασκαλία του, αφού η ομολογία πίστης τους απαγόρευε τον πολυθεϊσμό και η διδασκαλία του Τερτυλλιανού χώριζε τη μονότητα του Θεού. Η γνώση που έχουμε για τους πρώτους Μονταλιστές (Μονοθεϊστές) πιστούς, το Νεώτιο και τον Πραξέα, προέρχεται από την αμφίπλευρη σθεναρή αντίθεσή τους με τον Τερτυλλιανό. Αν ο Τερτυλλιανός εννοούσε απλά ότι ο Θεός έχει τρεις ρόλους, προσωπεία ή φανερώσεις, δεν θα υπήρχε σύγκρουση με το μονταλισμό, ιδιαίτερα αφού ο Τερτυλλιανός δεν πίστευε σε αιώνια τριάδα. Καταλήγουμε όμως στο συμπέρασμα ότι ο Τερτυλλιανός εννοούσε στην πραγματικότητα ότι υπάρχουν τρεις βασικές διαφορές στο Θεό κι ότι persona υποδηλώνει ή συνεπάγεται μια ξεχωριστή προσωπικότητα, όπως είπε ο Noss. Σε κάθε περίπτωση, είναι φανερό ότι στις μέρες του Τερτυλλιανού οι μονοθεϊστές βρήκαν τη διδασκαλία του τελείως αντίθετη με τη δική τους που ήταν η επικρατούσα πίστη εκείνο τον καιρό.

Τελικά ο Τερτυλλιανός ακολούθησε το Μοντανό, ένα αιρετικό που υποστήριζε ότι είναι ο υποσχόμενος παράκλητος στο Ιωάν.ιδ και ο τελευταίος προφήτης στον κόσμο πριν το τέλος. Ακόμα ο Τερτυλλιανός άρχισε να υποστηρίζει την αγαμία και να κατηγορεί το γάμο. Στο τέλος αφορίστηκε μαζί μες όλους τους άλλους ακόλουθους του Μοντανού.