Μετά τη Νίκαια
Ωστόσο, η τριαδική νίκη στη Νίκαια δεν ήταν
πλήρης. Τα επόμενα 60 χρόνια ήταν μια αμφιταλαντευόμενη μάχη ανάμεσα στους
οπαδούς του Άρειου και αυτούς του Αθανάσιου. Κάποιοι που συμμετείχαν στη
σύνοδο, όπως ο Μάρκελλος, επίσκοπος Άγκυρας, τάχθηκε υπέρ των Σαβελλιανιστών
(Μονοθεϊστές). Ο Άρειος έστειλε ένα συμβιβαστικό γράμμα στον Κωνσταντίνο με το
οποίο τον προκαλούσε να ξανανοίξει την υπόθεση. Μια σύνοδος που συνήλθε στην
Τύρο το 335 στην πραγματικότητα ανέτρεψε το δόγμα της Νίκαιας υπέρ του
Αρειανισμού. Ο Αθανάσιος πήγε εξορία και ο Άρειος θα είχε ξανατοποθετηθεί σαν
επίσκοπος, αν δεν πέθαινε το προηγούμενο βράδυ.
Ο Αθανάσιος εξορίστηκε πέντε ή έξι φορές αυτή
την περίοδο. Την εξευτελιστική για την Εκκλησία δράση του Κωνσταντίνου τη
συνέχισαν μετά το θάνατό του οι δυο γιοι του, ο Κωνστάντιος και ο Κώνστας. Ο
καθένας από αυτούς πρόσφερε την προστασία της Πολιτείας σ' εκείνη τη μερίδα
μέσα στην Εκκλησία, που προσαρμοζόταν τελειότερα στη δική του ερμηνεία της
χριστιανικής πίστης. Ο Κωνστάντιος υιοθέτησε τη μια μετά την άλλη διάφορες
μορφές αρειανισμού, ενώ ο Κώνστας υποστήριξε την ορθόδοξη μερίδα. Και οι δυο
τους επιχείρησαν να δώσουν το θανάσιμο χτύπημα στην ειδωλολατρία, άλλά αυτή παραδόξως
αρνήθηκε να πεθάνει και στάθηκε απέναντι στην αυτοκρατορική επέμβαση με περισσότερο
σθένος από την Εκκλησία.
Οι περισσότερες προστριβές είχαν πολιτικά
αίτια. Για παράδειγμα, όταν ο γιος του Κωνσταντίνου Κωνστάντιος ήρθε στην
εξουσία, υποστήριξε τον Αρειανισμό, εκθρονίζοντας Αθανασιακούς επισκόπους και
τοποθετώντας Αρειανικούς στις θέσεις τους. Η αντιπαράθεση παρήγαγε άγριες
πολιτικές εσωτερικές διαμάχες και χύθηκε πολύ αίμα.
Η τελική νίκη του Αθανασιανισμού οφείλεται
στη ρητορική δεινότητα και την επιμονή του ίδιου του Αθανάσιου. Καθοριστικός
παράγοντας της νίκης ήταν η ακλόνητη αποφασιστικότητά του σ’ όλη τη μακρά
διάρκεια των διωγμών και της καταπίεσης. Παρόλα αυτά, μόνο κατά τη δεύτερη
οικουμενική σύνοδο που συγκαλέστηκε από το Θεοδόσιο στην Κωνσταντινούπολη το
381, η υπόθεση ξεκαθαρίστηκε. Αυτή η σύνοδος που συγκαλέστηκε μετά το θάνατο
του Αθανάσιου, επικύρωσε το δόγμα της Νίκαιας. Ακόμα, τακτοποίησε άλλο ένα
ζήτημα που ενέκυψε μετά τη Νίκαια, τη σχέση του Αγίου Πνεύματος με το Θεό. Το
Άγιο Πνεύμα είναι ή δεν είναι ξεχωριστό πρόσωπο μέσα στην θεότητα; Πολλοί
νόμιζαν ότι το Άγιο Πνεύμα είναι ενέργεια, ή ένα δημιούργημα, ή ένα αγγελικό
όν. Η σύνοδος πρόσθεσε άρθρα στο πρωτότυπο σύμβολο πίστης της Νίκαιας,
προκειμένου να διδάξει ότι το Άγιο Πνεύμα είναι ξεχωριστό πρόσωπο όπως ο
Πατέρας και ο Υιός.
Το 381 λοιπόν, στη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης,
είναι που για πρώτη φορά η σημερινή διδασκαλία της Τριάδας κέρδισε μια στερεή
νίκη. Αυτή ήταν η πρώτη σύνοδος που δήλωσε απερίφραστα ότι ο Πατέρας, ο Υιός
και το Άγιο Πνεύμα είναι τρία ξεχωριστά πρόσωπα του Θεού, ίσα μεταξύ τους,
συνάναρχα, συναιώνια και ομοούσια. Αναθεωρήθηκε λοιπόν σ’ αυτή τη σύνοδο το
σύμβολο πίστης της Νίκαιας. Η σημερινή μορφή αυτή του συμβόλου πίστης που
προφανώς προέκυψε γύρω στο 500 μ.Χ. έχει πολύ περισσότερα τριαδικά στοιχεία από
το αρχικό.
Ένας άλλος μεγάλος κίνδυνος πρόσβαλε τον
Αθανασιανισμό. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε αρχίσει να καταρρέει κάτω από τις
βαρβαρικές επιθέσεις και οι φυλές αυτές που άρχισαν σιγά σιγά να υπερισχύουν
ήταν προσκείμενες στον Άρειο. Είναι εύκολο λοιπόν να καταλάβει κανείς ότι ο
Αρειανισμός άρχισε να ξεπροβάλει νικηφόρα μέσα από τις κατακτήσεις των
βαρβάρων. Ωστόσο, αυτή η απειλή τελικά σταμάτησε, όταν οι Φράγκοι δέχτηκαν τον
Αθανασιανισμό το 496.
Αυτή τη χρονική περίοδο, ξεπροβάλει ένα άλλο
δόγμα – το δόγμα του Αθανάσιου, που δεν ήταν όμως απ’ τον Αθανάσιο. Προφανώς
είναι διατύπωση της τριαδικής διδασκαλίας του Αυγουστίνου (354-430), αφού
αναπτύχθηκε αυτή την περίοδο, ή μετέπειτα. Αυτό το δόγμα είναι η πιο διεξοδική
τριαδική δήλωση στην ιστορία της εκκλησίας εκείνης της εποχής. Επίσημα, μόνο η
Δυτική εκκλησία την αναγνώρισε.
Οι κύριες διαφορές ανάμεσα στην Ανατολή και
τη Δύση στο θέμα της θεότητας ήταν:
Πρώτο, η Ανατολή έδινε έμφαση στην
τριαδικότητα του Θεού. Για παράδειγμα, για τους Καππαδόκες ήταν μεγάλο μυστήριο
πως μπορούσαν τα τρία πρόσωπα να είναι ένα. Στη Δύση έδιναν λίγο περισσότερη
έμφαση στην ενότητα του Θεού.
Δεύτερο, στη Δύση πίστευαν ότι το Άγιο Πνεύμα
εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό (διδασκαλία του filioque),
ενώ στην Ανατολή δεχόταν ότι το Πνεύμα εκπορεύεται μόνο απ’ τον Πατέρα. Αυτό
τελικά έγινε μείζων δογματικό θέμα και θεωρήθηκε η αιτία του σχίσματος ανάμεσα
στην Ρωμαιοκαθολική και Ορθόδοξη εκκλησία το 1504.
Το Πιστεύω του
Αθανάσιου
Προκειμένου ο αναγνώστης να έχει μια
πληρέστερη εικόνα της διδασκαλίας της Τριάδας, παραθέτουμε ένα μέρος του
δόγματος του Αθανασίου:
1. Κανείς δεν μπορεί να
σωθεί, παρά μόνο αν έχει την πίστη της Καθολικής εκκλησίας.
2. Οποιαδήποτε πίστη
επιτρέπει να ζει κανείς, χωρίς να είναι τέλειος και αμόλυντος, χωρίς αμφιβολία
θα τιμωρηθεί αιώνια.
3. Η Καθολική πίστη
είναι η εξής: Λατρεύουμε ένα Θεό σαν τριάδα και την τριάδα σαν ενότητα.
4. Δεν συγχέουμε τα
πρόσωπα, ούτε διαιρούμε την υπόσταση.
5. Επειδή υπάρχει ένα
πρόσωπο του Πατέρα, ένα άλλο πρόσωπο του Υιού κι ένα άλλο του Αγίου Πνεύματος.
6. Αλλά η θεότητα του Πατέρα,
του Υιού και του Άγίου Πνεύματος είναι μία: η δόξα τους ίση και η μεγαλοπρέπεια
συν-αιώνια.
7. Όπως είναι ο Πατέρας,
έτσι είναι ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα.
8. Ο Πατέρας είναι
αδημιούργητος, ο Υιός είναι αδημιούργητος και το Πνεύμα το Άγιο είναι
αδημιούργητο.
9. Ο Πατέρας είναι
άπειρος, ο Υιός είναι άπειρος, το Πνεύμα το Άγιο είναι άπειρο.
10. Ο Πατέρας είναι
αιώνιος, ο Υιός είναι αιώνιος, το Άγιο Πνεύμα είναι αιώνιο.
11. Όμως δεν είναι τρεις
αιώνιοι, αλλά ένας.
12. Επίσης δεν είναι
τρεις αδημιούργητοι, ούτε τρεις άπειροι, αλλά ένας αδημιούργητος κι ένας
άπειρος.
13. Έτσι, κατά τον ίδιο
τρόπο, ο Πατέρας είναι παντοδύναμος, ο Υιός είναι παντοδύναμος και το Άγιο
Πνεύμα είναι παντοδύναμο.
14. Κι όμως δεν είναι
τρεις παντοδύναμοι, αλλά ένας παντοδύναμος.
15. Έτσι λοιπόν, ο
Πατέρας είναι Θεός, ο Υιός είναι Θεός, το Άγιο Πνεύμα είναι Θεός.
16. Ωστόσο δεν είναι
τρεις Θεοί, αλλά ένας Θεός.
17. Ο Πατέρας είναι
Κύριος, ο Υιός είναι Κύριος, το Άγιο Πνεύμα είναι Κύριος.
18. Δεν είναι τρεις
Κύριοι, αλλά ένας κύριος.
19. Έτσι, είμαστε
αναγκασμένοι απ’ την Χριστιανική αλήθεια ν’ αναγνωρίζουμε κάθε πρόσωπο χωριστά
σαν Θεό και Κύριο.
20. Απαγορεύεται απ’ την
Καθολική θρησκεία να λέμε ότι υπάρχουν τρεις Θεοί ή τρεις Κύριοι.
21. Ο Πατέρας είναι
άναρχος, δεν δημιουργήθηκε, ούτε γεννήθηκε.
22. Ο Υιός είναι
αποκλειστικά απ’ τον Πατέρα, δεν κατασκευάστηκε, δεν δημιουργήθηκε, αλλά
γεννήθηκε.
23. Το Άγιο Πνεύμα είναι
απ’ τον Πατέρα και τον Υιό, δεν κατασκευάστηκε ούτε δημιουργήθηκε, αλλά
ενεργεί.
24. Συνεπώς υπάρχει ένας
Πατέρας, όχι τρεις Πατέρες, ένας Υιός, όχι τρεις Υιοί, ένα Άγιο Πνεύμα κι όχι τρία
Άγια Πνεύματα.
25. Σ’ αυτή την τριάδα,
κανείς δεν είναι προγενέστερος ή μεταγενέστερος, κανείς δεν είναι μεγαλύτερος ή
μικρότερος.
26. Αλλά και τα τρία
πρόσωπα είναι συναιώνια και ίσα μεταξύ τους.
27. Έτσι, σε κάθε
περίπτωση, όπως είπαμε και προηγουμένως, η τριάδα πρέπει να λατρεύεται σαν
ενότητα κι η ενότητα σαν τριάδα.
28. Τελικά αυτός που
θέλει να σωθεί, πρέπει να σκέφτεται τριαδικά!
