Όπως έχουμε δει στα προηγούμενα κεφάλαια, η
Γραφή σταθερά διδάσκει το μονοθεϊσμό. Ωστόσο, γίνεται μια προσπάθεια σήμερα να
περάσει η ιδέα ότι η θεωρία της τριάδας ήταν αποδεκτή σ’ όλη την ιστορία της εκκλησίας.
Είναι όμως αυτό αλήθεια; Οι ηγέτες της μεταποστολικής εκκλησίας ήταν Τριαδικοί;
Υπήρχαν μονοθεϊστές στην ιστορία της εκκλησίας;
Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα δούμε ότι:
(1) Οι
αμέσως μετά τους αποστόλους ηγέτες της εκκλησίας ήταν μονοθεϊστές. Είναι βέβαιο
ότι δεν δίδαξαν τη διδασκαλία της Τριάδας όπως αναπτύχθηκε αργότερα κι όπως
υπάρχει σήμερα.
(2) Ακόμα και μετά την εμφάνιση του τριαδικού δόγματος, στα
τέλη του δεύτερου αιώνα, αυτό δεν αντικατέστησε την πίστη στον ένα Θεό σαν επικρατούσα διδασκαλία, μέχρι το 300 περίπου μ.Χ. και παγιώθηκε καθολικά τον 4ο
αιώνα.
(3) Μετά που επικράτησε το δόγμα της Τριάδας, μονοθεϊστές υπήρχαν σ’ όλη
τη διάρκεια της εκκλησιαστικής ιστορίας.
Η μετά τους
αποστόλους εποχή.
Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί συμφωνούν ότι το
δόγμα της τριάδας δεν υπήρχε όπως το ξέρουμε σήμερα την εποχή αμέσως μετά τους
αποστόλους (δες κεφ.6). Οι Χριστιανοί ηγέτες που διαδέχτηκαν τους αποστόλους
ποτέ δεν υπαινίχτηκαν τριαδική διδασκαλία, αλλά μάλλον διαβεβαίωσαν την πίστη
τους στο μονοθεϊσμό της Παλαιάς Διαθήκης και τον αποδέχτηκαν χωρίς πρόβλημα
όσον αφορά στην θεότητα και στην ανθρώπινη φύση του Ιησού. Αφού αυτοί οι ηγέτες
έδωσαν έμφαση στις διδασκαλίες που ταιριάζουν με το μονοθεϊσμό, μπορούμε να
θεωρήσουμε σαν βέβαιο ότι η μεταποστολική εκκλησία δεχόταν το μονοθεϊσμό.
Οι πιο εξέχοντες μεταποστολικοί πατέρες ήταν
ο Ερμάς, ο Κλήμεντας της Ρώμης, ο Πολύκαρπος και ο Ιγνάτιος. Η διακονία τους
αναπτύχθηκε την περίοδο από το 90 μέχρι το 140 μ.Χ.
Ο Ειρηναίος, ένας εξέχων Χριστιανός ηγέτης
που πέθανε γύρω στο 200 μ.Χ., είχε έντονα Χριστοκεντρική θεολογία και
αμετακίνητη πίστη ότι ο Ιησούς ήταν ο Θεός που φανερώθηκε εν σαρκί. Υποστήριζε
ότι ο Λόγος που ενσαρκώθηκε στον Ιησού Χριστό ήταν η σκέψη του Θεού, ο ίδιος ο
Πατέρας[1].
Μερικοί λόγιοι κατατάσσουν τον Ειρηναίο σαν
πιστό της «οικονομικής τριάδας». Αυτή η άποψη υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει
αιώνια τριάδα αλλά μόνο προσωρινή. Επομένως, είναι πολύ πιθανόν, ο Ειρηναίος να
πίστευε σε τριάδα δραστηριοτήτων ή φανερώσεων του Θεού παρά σε τρία αιώνια
πρόσωπα και μάλιστα έκφρασε κάποιες μονοθεϊστικές ιδέες. Βεβαίως δεν μίλησε
ποτέ, όπως τελικά μορφοποιήθηκε το τριαδικό δόγμα, ότι υπάρχουν τρία ξεχωριστά
αλλά ίσα πρόσωπα στη θεότητα.
Δεν βρίσκουμε ανάλογες τριαδικές αναφορές
στην αμέσως μετά τους αποστόλους εποχή γιατί αναφέρονται μόνο σε ένα Θεό και
βλέπουν τον Ιησού σαν το Θεό. Πιθανές αναφορές στο αναδυόμενο δόγμα της
Τριάδας, ωστόσο, διαφαίνονται σε γραπτά του δεύτερου αιώνα, που κυρίως
επικεντρώνονται στον τριαδικό τρόπο βαπτίσματος.
Υπάρχουν κάποιες πιθανές εξηγήσεις, γι’ αυτές
τις προφανώς λίγες αναφορές στην τριαδική ιδέα, σ’ αυτά τα γραπτά.
1.
Οι
τριαδικοί αναγνώστες και σπουδαστές μπορεί να παραποίησαν αυτά τα εδάφια εξαιτίας
της προκατάληψής τους όπως παρερμηνεύουν Βιβλικά εδάφια σαν το Ματθ.κη:19.
2. Υπάρχει μεγάλη
πιθανότητα, μεταγενέστεροι τριαδικοί αντιγραφείς να παρέμβαλλαν (πρόσθεσαν)
εδάφια από μόνοι τους – πολύ συνηθισμένη τακτική στην εκκλησιαστική ιστορία.
Αυτό είναι πολύ πιθανόν, αφού τα μόνα υπάρχοντα αντίγραφα αυτών των αρχαίων
γραπτών γράφτηκαν εκατοντάδες χρόνια μετά τη συγγραφή των πρωτότυπων. Για
παράδειγμα, ένα αρχαίο γραπτό που ονομάζεται Διδαχή, λέει ότι η κοινωνία
πρέπει να δίνεται μόνο σε όσους έχουν βαπτιστεί στο όνομα του Κυρίου, αλλά
αναφέρει και βάπτισμα στο όνομα του Πατέρα του Υιού και του Αγίου Πνεύματος[2].
Ωστόσο, το πιο παλιό αντίγραφο της Διδαχής που υπάρχει, είναι του 1056
μ.Χ[3].
Χωρίς αμφιβολία, ψευδοδιδασκαλίες είχαν ήδη αρχίσει να γλιστράνε μέσα στην
εκκλησία σε κάποιες περιπτώσεις. Στην πραγματικότητα, τέτοιες διδασκαλίες
υπήρχαν από τις μέρες των αποστόλων (Αποκ.α - β) ακόμα και για το πρόσωπο του
Χριστού (Β’ Ιωάν.7 Ιούδ.4). Μετά από
προσεκτικούς υπολογισμούς όμως, συμπεραίνουμε από ιστορικά γεγονότα ότι οι
ηγέτες της εκκλησίας την περίοδο αμέσως μετά τους δώδεκα αποστόλους του Χριστού,
ήταν μονοθεϊστές.
Ο μονοθεϊσμός ήταν η
επικρατέστερη πίστη τον δεύτερο και τρίτο αιώνα.
Έχουμε δείξει ότι ο μονοθεϊσμός ήταν η μόνη
σημαντική πίστη στις αρχές του δεύτερου αιώνα όσον αφορά στη θεότητα. Ακόμα κι
όταν κάποιες μορφές δυθεϊσμού και τριθεϊσμού άρχισαν να αναπτύσσονται, δεν
επικράτησαν παρά μονάχα στα τέλη του τρίτου αιώνα. Όλο αυτό το διάστημα,
υπήρχαν πολλοί αξιόλογοι μονοθεϊστές ηγέτες και δάσκαλοι που αντιστάθηκαν σ’ αυτή
την μετάπτωση από την αρχική πίστη.
Τροπικός (Modalistic) Μοναρχιανισμός.
Αυτός είναι ο όρος που χρησιμοποιείται πιο
συχνά από τους ιστορικούς της εκκλησίας όταν θέλουν ν’ αναφερθούν στο
μονοθεϊσμό. Η εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα καθορίζει την έννοια ως εξής:
«Ο Τροπικός Μοναρχιανισμός πίστευε ότι όλο το
πλήρωμα της θεότητας κατοικεί στο Χριστό, αντιτάχθηκε στην ιδέα κάποιων
εκκλησιαστικών συγγραφέων ότι ο Ιησούς ήταν ένας κατώτερος θεός και ισχυριζόταν
ότι τα ονόματα Πατέρας και Υιός ήταν μόνο διαφορετικοί προσδιορισμοί του ίδιου
αντικειμένου, του ενός Θεού, ο οποίος αναφορικά με τη σχέση που είχε
προηγουμένως με τον κόσμο ονομάζεται Πατέρας, αλλά όταν αναφέρεται στη φανέρωσή
Του εν σαρκί ονομάζεται Υιός».[4]
Οι πιο σημαντικοί
Μοναρχιανοί ηγέτες ήταν ο Νοητός από τη Σμύρνη, ο Πραξέας και ο Σαβέλλιος. Ο
Νοητός ήταν δάσκαλος του Πραξέα στη Μικρά Ασία, ο Πραξέας δίδαξε στη Ρώμη γύρω
στο 190 και ο Σαβέλλιος κήρυξε στη Ρώμη περίπου το 215. Επειδή ο Σαβέλλιος ήταν
ο πιο γνωστός Μοναρχιανός, οι ιστορικοί συχνά ονομάζουν το δόγμα Σαβελλιανισμό.
Ο Σαβέλλιος στηριζόταν πάρα πολύ στο λόγο του Θεού και ιδιαίτερα στα εδάφια
Έξ.κ:3, Δευτ.ς:4, Ης.μδ:6 και Ιωάν.ι:38[5].
Έλεγε ότι ο Θεός
φανερώθηκε στη Δημιουργία σαν Πατέρας, σαν Υιός όταν ενσαρκώθηκε και σαν Άγιο
Πνεύμα στην αναγέννηση και τον αγιασμό. Μερικοί ερμηνεύουν αυτή τη θέση έτσι
ώστε να σημαίνει ότι ο Σαβέλλιος πίστευε ότι αυτές οι τρεις φανερώσεις ήταν
χρονικά απόλυτα διαδοχικές. Όμως αν είναι έτσι, δεν αντανακλά την πίστη
παλιότερων μονταλιστών ή των σημερινών μονοθεϊστών.
Η εγκυκλοπαίδεια
Μπριτάννικα περιγράφει έτσι το πιστεύω του Σαβέλλιου: «Η βασική του θέση ήταν
ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι το ίδιο πρόσωπο, τρία ονόματα
που προσαρτώνται στο ίδιο πρόσωπο. Αυτό που μετράει περισσότερο στο Σαβέλλιο,
είναι το μονοθεϊστικό ενδιαφέρον του».
Ο Βασίλειος Στεφανίδης,
καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην εκκλησιαστική ιστορία του που
βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, αναφέρει σχετικά με το θέμα μας: «Η λύσις
την οποίαν έδωσαν οι Μοναρχιανοί εστηρίζετο επί του ορθού λόγου, οιοσδήποτε δε
θέσει την βάσιν ταύτην, θα φθάση εις τας αυτάς ιδέας…..Ο Σαβέλλιος
μετεχειρίζετο μεν τον όρον «τρία πρόσωπα», αλλ’ ενόει αυτά ως ρόλους, ως
προσωπίδας, ήτοι εν και το αυτό πρόσωπον παρουσιάσθη ως πατήρ, κατά την νομοθεσίαν
της Παλαιάς Διαθήκης, ως υιός εν τω Ιησού Χριστώ και ως άγιον πνεύμα εν τη
Εκκλησία. Ο Σαβέλλιος εκτός του όρου «πρόσωπα» μετεχειρίζετο και τον όρον «ονόματα»……Εκ
της διδασκαλίας του Σαβέλλιου (τα τρία πρόσωπα τρεις τρόποι ενεργείας) οι
νεώτεροι θεολόγοι ωνόμασαν τους Πατροπασχίτας «Τροπικούς» (Modalisten)»[6]
Περισσότερες
πληροφορίες σχετικά με τους Τροπικούς παίρνουμε από τον Τερτυλλιανό (πέθανε
περίπου το 225), ο οποίος έγραψε μια πραγματεία ενάντια στον Πραξέα. Σ’ αυτή τη
διατριβή αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της διακονίας του «η πλειονότητα των
πιστών» ενέμενε στη μονοθεϊστική διδασκαλία.
«Οι απλοί, αυτοί που
στην πραγματικότητα (δεν θα τους αποκαλέσω μωρούς ή αμόρφωτους) συγκροτούν
πάντοτε την πλειοψηφία των πιστών, ξαφνιάστηκαν με την τροπολογία «τρεις σε
ένα» αφού η βασική αρχή της πίστης τους σε ένα αληθινό Θεό, τους διαφοροποιεί
από την πίστη σε πολλούς θεούς….»[7].
[1] Kenneth Latourette, A History of
Christianity (New York: Harper and Row, 1953), p. 143
[2] Baptism (Early Christian) Encyclopedia of
Religion and Ethics (New York: Charles Scribner’s Sons, 1951), p.385
[3] Klotsche, E.H., The History of Christian
Doctrine (Grand Rapids: Baker Book House, 1979). p.18
[4] Monarchianism Encyclopedia Britannica
XV, 686
[5] “Sabelius” Encyclopedia Britannica,
XIX, 791
[6] «Εκκλησιαστική ιστορία»
Αρχ. Βασιλείου Στεφανίδου Δ’ έκδοσις «13. Το τριαδικόν δόγμα» σελ.166,167
[7] Tertullian Against Praxeas, 3, rpt. in
Alexander Roberts and James Donaldson, eds, The Ante-Nicene Fathers (rpt. Grand
Rapids:Eerdmans, 1977), III, 598-599.
