Γυναίκα απόστολος;

Αναφέρει η Αγία Γραφή ένα θηλυκό απόστολο με το όνομα Ιουνία; Στο τέλος της επιστολής προς Ρωμαίους, φωλιασμένος ανάμεσα σε μια σειρά από χαιρετισμούς που ο Παύλος απευθύνει σε διάφορους άντρες και γυναίκες, βρίσκεται και ο χαιρετισμός, «ἀσπάσασθε Ἀνδρόνικον καὶ Ἰουνιᾶν τοὺς συγγενεῖς μου καὶ συναιχμαλώτους μου, οἵτινες εἰσιν ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις, οἳ καὶ πρὸ ἐμοῦ γέγοναν ἐν Χριστῷ» (Ρωμ.ις:7).

Δυστυχώς, αυτό το ενδιαφέρον μικρό εδάφιο, είναι όλες οι πληροφορίες που έχουμε για τα δύο αυτά ονόματα. Δεν αναφέρονται σε κανένα  άλλο έγγραφο απ’ όσα υπάρχουν. Οι περισσότεροι μελετητές υποθέτουν ότι ήταν ένα παντρεμένο ζευγάρι ή αδέλφια, και αυτό είναι πιθανώς σωστό, αν και παραμένει μια υπόθεση γιατί ο Παύλος δεν το ξεκαθαρίζει.

Παραμένουν όμως πολλά άλλα ερωτήματα. Ποια ήταν η σχέση τους με τον Παύλο; Πότε και πού ήταν στη φυλακή; Ποια προσόντα έχει ο Παύλος στο μυαλό του, όταν λέει "ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις"; Ήταν γνήσιοι Ρωμαίοι ή μετανάστευσαν εκεί; Ποιος ήταν ο ρόλος τους στην χριστιανική κοινότητα της Ρώμης; Κανένα από αυτά τα ερωτήματα δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να εξετάσουμε μερικές ενδείξεις για την ταυτότητά τους και στη συνέχεια, να εξερευνήσουμε την ενδιαφέρουσα αυτή ιστορία.

Υπάρχουν δύο μεγάλα ερμηνευτικά προβλήματα σ’ αυτό το εδάφιο, που έχουν να κάνουν και τα δύο με το όνομα Ἰουνιᾶν:

(α) είναι το Ἰουνιᾶν όνομα άντρα ή γυναίκας;

(β) Ποια ήταν η προσωπική σχέση τους με τους αποστόλους;

Το κριτικό κείμενο UBS δέχεται ότι το όνομα είναι αρσενικό (Ἰουνιᾶν), αλλά υπάρχουν αποδόσεις όπως του Ν. Βάμβα ή η Νεοελληνική μετάφραση «Ο ΛΟΓΟΣ» και άλλες, που δέχονται ότι το όνομα είναι θηλυκό (Ιουνία).

Τέτοιες αποδόσεις όμως, έχουν σοβαρότατες συνέπειες. Αν είναι όντως αυτή η ορθή κατανόηση του δύσκολου αυτού εδαφίου, τότε οι μελετητές, οπαδοί της ισότητας,  έχουν ένα εδάφιο στην Αγία Γραφή, όπου μια γυναίκα ονομάζεται απόστολος — και μάλιστα διακεκριμένος απόστολος, όχι κατώτερος, που μπορεί να έχει ιδρύσει εκκλησίες σε όλο τον τότε Ρωμαϊκό κόσμο και να ασκεί διοικητική εξουσία πάνω σ’ αυτές. Αυτή η θέση είναι πρόκληση στην παραδοσιακή πεποίθηση ότι όλοι οι απόστολοι ήταν άντρες. 

Αυτοί που πιστεύουν στην διαφορετικότητα των ρόλων αντρών και γυναικών, ισχυρίζονται ότι δεδομένου ότι ο Ιησούς είχε διαλέξει μόνο άνδρες για το αποστολικό αξίωμα, η εκκλησία σήμερα πρέπει να κάνει το ίδιο όταν διορίζει ηγέτες. Οι οπαδοί της ισότητας απαντάνε ότι ο Ιησούς απλά ενήργησε μέσα στα πλαίσια του Πατριαρχικού κλίματος και δεν ήθελε να προσβάλλει άσκοπα τους Εβραίους της εποχής Του, με το να είναι οι απόστολοι μόνο άντρες.  Όμως, αν η πρώτη εκκλησία είχε τουλάχιστον ένα θηλυκό απόστολο, όπως ορισμένοι υποστηρίζουν, δεν υπάρχει κάποιος λόγος που να μην επιτρέπει στις γυναίκες να ασκούν πνευματική εξουσία πάνω στους άντρες σήμερα!

«Ιουνιαν», είναι αντρικό ή γυναικείο όνομα;

Ενώ συνήθως είναι μια απλή υπόθεση για να προσδιορίσει κανείς το φύλο ενός ουσιαστικού (αρκεί να δει την κατάληξη), στην προκειμένη περίπτωση, επειδή είναι σε αιτιατική πτώση, το φύλο είναι διφορούμενο και συνεπώς προβληματικό - θα μπορούσε να είναι είτε αρσενικό είτε θηλυκό (Ιουνίαν – Ιουνιάν).

Αν το «Ιουνιαν» έχει περισπωμένη πάνω από την τελευταία συλλαβή της λέξης (Ιουνιᾶν), τότε είναι αντρικό όνομα, αν έχει οξεία πάνω στην παραλήγουσα (Ιουνίαν) τότε είναι γυναικείο όνομα. Για να βοηθηθούμε πρέπει να εξετάσουμε αρκετά σημεία.

Καταρχάς, θα πρέπει να εξετάσουμε τον τονισμό των ελληνικών χειρόγραφων. Αυτό είναι περιορισμένης αξίας, δεδομένου ότι δεν προστέθηκαν τόνοι μέχρι τον ένατο αιώνα στα χειρόγραφα της Κ.Δ.

Έτσι, η ικανότητά τους να αντικατοπτρίζουν τις προηγούμενες γνώμες,  στην καλύτερη περίπτωση είναι αμφισβητήσιμη. Ωστόσο, είναι συνήθως αξιοπρεπείς ενδείξεις για τη γνώμη που επικρατούσε τον ένατο αιώνα. Και αυτό που αποκαλύπτουν είναι ότι  Ἰουνιᾶν σε μεγάλο βαθμό θεωρείτο αντρικό όνομα (γιατί το μεγαλύτερο μέρος των χειρογράφων έχουν περισπωμένη στη λήγουσα).

Τα Ελληνικά χειρόγραφα με μικρά γράμματα, που άρχισαν να έχουν τόνους τον 9^ο αιώνα, όλα χωρίς εξαίρεση, αναφέρουν το όνομα σαν αρσενικό. Είναι ενδιαφέρον ότι όλοι αυτοί που χρησιμοποιούν σύγχρονες εκδόσεις και μεταφράσεις του ελληνικού κειμένου, για να υποστηρίξουν ότι το όνομα είναι θηλυκό, παραλείπουν να αναφέρουν τα παλαιότερα Ελληνικά χειρόγραφα που χρονολογούνται από τον ένατο και δέκατο αιώνα, που υποστηρίζουν ομόφωνα το όνομα σαν αρσενικό.

Αυτά, είναι σίγουρα πλησιέστερα στην πηγή, άρα αποτελούν πιο βάσιμες αποδείξεις από τις σύγχρονες εκδόσεις.

Δεύτερο, κάπως αντιφατικά στοιχεία βρίσκονται στους «πατέρες της Εκκλησίας»: μια σχεδόν καθολική αίσθηση ότι επρόκειτο για γυναικείο όνομα, πρωτοεμφανίστηκε τον δωδέκατο αιώνα. Ωστόσο, αυτό πρέπει να το εκλάβουμε διστακτικά, επειδή αν και τουλάχιστον δεκαεπτά πατέρες συζητούν το θέμα, η πλειοψηφία αυτών είναι Λατίνοι. Η σημασία αυτού του γεγονότος σχετίζεται με το επόμενο σημείο.

Τρίτο, μια άλλη εκτίμηση, έχει να κάνει με τη συχνότητα χρήσης αυτού του ονόματος σαν αντρικό ή γυναικείο. Από τη μία πλευρά, δεν έχουμε περιστατικά χρήσης του ονόματος αυτού σαν αντρικό, μέχρι σήμερα, στην ελληνική λογοτεχνία, ενώ έχουμε τουλάχιστον τρεις εμφανίσεις του σαν γυναικείο. Ακόμη, το Ιουνία ήταν ένα αρκετά κοινό Λατινικό όνομα, και δεδομένου ότι αυτή η επιστολή του Παύλου ήταν προς Ρωμαίους, ήταν αναμενόμενο να δούμε μερικά Λατινικά ονόματα στον κατάλογο. Αλλά ακόμη και τα στοιχεία σχετικά με αυτό το αποτέλεσμα μπορεί να είναι παραπλανητικά, γιατί το αντρικό όνομα Ιουνιανός ήταν αρκετά συχνό στα Λατινικά και τα Ελληνικά γραπτά και από μια βιαστική εξέταση του Λατινικού υλικού, το ψευδώνυμο Ιουνιάς εμφανίστηκε επίσης σαν αντρικό όνομα στην δεύτερη περίπτωση.

Αυτό που πρέπει ακόμα να εξεταστεί, είναι αν βρίσκονται άλλα ψευδώνυμα της Καινής Διαθήκης (όπως Σίλας, Επαφράς) σε έξω-βιβλική λογοτεχνία. Δεν ξέρω την απάντηση σ’ αυτό. Απ’ όσο ξέρω, κανείς δεν έχει κάνει μια εξαντλητική έρευνα δεδομένων για όλα τα ονόματα των ανθρώπων στην Καινή Διαθήκη. Ακόμα λιγότερο, τα δεδομένα σχετικά με το κατά πόσο το Ιουνιαν είναι γυναικείο ή αντρικό όνομα, είναι απλά ανεπαρκή για να πάρει κανείς μια καθοριστική απόφαση, αν και τα ελάχιστα δεδομένα που έχουμε προτείνουν ότι είναι γυναικείο όνομα. Αν και οι περισσότερες σύγχρονες μεταφράσεις το θεωρούν σαν αντρικό όνομα, τα δεδομένα απλά δεν στρέφουν σ’ αυτή την κατεύθυνση. Και παρά το γεγονός ότι έχουμε να κάνουμε με λιγοστό υλικό, είναι πάντα ασφαλέστερο να βασίζουμε τις απόψεις μας σε ακριβή αποδεικτικά στοιχεία και όχι απλά σε γνώμες.

Είναι ενδιαφέρον, ότι όλα τα Ελληνικά χειρόγραφα δεν έχουν το διφορούμενο όνομα ΙΟΥΝΙΑΝ: υπάρχουν κάποια που το αναφέρουν σαν απόλυτα θηλυκό. Ένα από αυτά, το πιο σημαντικό, ο πάπυρος P46, μαζί με αρκετά άλλα λιγότερο σημαντικά χειρόγραφα και εκδόσεις, έχουν το όνομα ΙΟΥΛΙΑ. Αυτό είναι σίγουρα θηλυκό όνομα. Εάν αυτή η εκδοχή είναι προτιμότερη, τότε ο Παύλος σίγουρα αναφέρεται εδώ σε μια αδελφή εν Χριστώ και όχι σε αδελφό.

Ωστόσο, είναι απίθανο αυτή η εκδοχή να είναι η πρωτότυπη. Όλα τα άλλα σημαντικά χειρόγραφα συμφωνούν με τη λέξη ΙΟΥΝΙΑΝ, και καθιστούν αμφίβολη την αυθεντικότητα του παπύρου P46. Το πιο πιθανό είναι ότι ο αντιγραφέας του P46, ακούσια μετέφερε το «Ιουλία» από το εδ.15.

Σε όλη την ιστορία της εκκλησίας, μεταφραστές και σχολιαστές έχουν χωριστεί σχετικά με αυτό το θέμα. Μία από τις πρώτες μεταφράσεις, η Λατινική Βουλγάτα, έχει χειρόγραφα που υποστηρίζουν και τις δύο περιπτώσεις. Μεταξύ των σύγχρονων μεταφράσεων, η πλειοψηφία ευνοεί την αρσενική θέση, ενώ ένας αυξανόμενος αριθμός ευνοεί τη θηλυκή.

Ποια είναι η σχέση αυτού του ονόματος με τους αποστόλους;

Αν και ο μεγαλύτερος όγκος των σχολίων και των μεταφράσεων θεωρούν ότι Ιουνιας είναι ένας από τους αποστόλους (όχι με την τεχνική έννοια), μια τέτοια άποψη βασίζεται σε λιγότερα από επαρκή αποδεικτικά στοιχεία. Προς το παρόν, θα ασχοληθούμε με την αναζήτηση του όρου κλειδί στην Ρωμ.ις:7 - ἐπίσημοι -  που θα βοηθούσε να πάρουμε μια απόφαση γι’ αυτό το ζήτημα.

Το θέμα είναι κατά πόσο μπορούμε να μεταφράσουμε τη φράση στην Ρωμ.ις:7 - ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις - σαν «επίσημοι μεταξύ των αποστόλων» ή «πολύ καλά γνωστοί στους αποστόλους». Παρά το γεγονός ότι σχεδόν όλες οι μεταφράσεις υποστηρίζουν την πρώτη απόδοση, αυτό δεν είναι με κανένα τρόπο δεδομένο. Ακόμη και σε σχολαστικά σχόλια, αν και συζητούνται και οι δύο επιλογές, καμία απόδειξη δεν δίνεται είτε για τη μία είτε για την άλλη. Το γεγονός είναι ότι η απλή γνώμη, είναι ανεπαρκής.

Προκειμένου να επιλύσουμε αυτό το ζήτημα, δύο στοιχεία πρέπει να εξεταστούν. Πρώτα είναι το λεξιλογικό πεδίο του επιθέτου «ἐπίσημος». Μετά, είναι η συντακτική σημασία του επιθέτου στη σύνταξή του με το «ἐν» συν δοτική.

Όσο αφορά στο λεξιλογικό ζήτημα, στο λεξικό του Ιωάν. Σταματάκου διαβάζουμε:

Επίσημος λοιπόν σημαίνει διακεκριμένος, περίφημος, αξιοσημείωτος.

ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις

Η σύνταξη του επιθέτου «επίσημος» με την πρόθεση «εν» + δοτική, σημαίνει: διακεκριμένος, αξιοσημείωτος στους αποστόλους, ενώπιον των αποστόλων, στην παρουσία των αποστόλων και όχι διακεκριμένος απόστολος. Δεν μπορεί ένας επίσημος, διακεκριμένος απόστολος να αναφέρεται έτσι απλά, σε ένα χαιρετισμό, μέσα σε όλη την Καινή Διαθήκη. Ο Ανδρόνικος και ο Ιουνιάς λοιπόν, ή η Ιουνία, ήταν διακεκριμένοι αδελφοί και το ήξεραν αυτό οι απόστολοι.

Αν ο Παύλος ήθελε να τονίσει το γεγονός ότι αυτά τα δύο άτομα ήταν διακεκριμένοι απόστολοι, θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει γενική: «επίσημοι των αποστόλων».

Όπως είδαμε, υπάρχουν σοβαροί λόγοι να μην είμαστε υπερβολικά δογματικοί όσο αφορά στο φύλο του ονόματος Ἰουνιᾶν στο Ρωμ.ις:7. Αν και υποστηρίζουμε την αρσενική άποψη, Ιουνιάς, τι θα σήμαινε αν Παύλος πραγματικά αναφερόταν σε μια γυναίκα που ονομάζεται Ιουνία, όταν έγραφε; Θα έπρεπε τότε να συμπεράνουμε, όπως πολλοί έχουν κάνει, ότι αυτή η Ιουνία ήταν μία επίσημη, έγκυρη απόστολος στην πρώτη εκκλησία, πράγμα που χρησιμεύει σαν αποδεικτικό στοιχείο υπέρ των γυναικών που κατέχουν θέσεις εξουσίας πάνω σε άντρες μέσα σε εκκλησίες σήμερα, αλλά που είναι τελείως αντίθετο με το λόγο του Θεού.