Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ

I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αυτή την περίοδο ο λαός μας, καθώς οδεύει προς τη Σαρακοστή, εορτάζει! Ένα μέρος των εορτών είναι εκείνες οι εκδηλώσεις, που προηγούνται και συνοδεύουν την Αποκριά πριν από την Καθαρή Δευτέρα. Τι είναι αυτές οι εκδηλώσεις που συνοπτικά ονομάζονται Καρναβάλι και εκφράζονται, ανάλογα με το γεωγραφικό τους χώρο, με τόσους διαφορετικούς πολιτισμικά τρόπους;

Πιστεύω ότι περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εορτή, το Καρναβάλι αποτελεί πρόκληση στον κάθε Χριστιανό, ο οποίος καλείται να μην παραδίδεται απαίδευτα στα πολιτιστικά δρώμενα της κοινωνίας, όσο κι αν αυτό είναι της μόδας σήμερα, αλλά, αντίθετα, να τα ελέγχει. Παρά την άποψη της πλειοψηφίας τα στοιχεία της Χριστιανικής ταυτότητας ή ακόμη κι αυτή η Χριστιανική συνείδηση του ατόμου, δεν πηγάζουν (και οπωσδήποτε η συνείδηση δεν γαλουχείται) από τη συμμετοχή του στα φολκλορικά τεκταινόμενα του περιβάλλοντός του. Αντίθετα, αυτά πηγάζουν, καθορίζονται και 'τρέφονται' από το θέλημα του Θεού, όπως αυτό αποκαλύπτεται στις Γραφές και πραγματοποιούνται με την καταφατική προς το θέλημα του Θεού συμπεριφορά του ανθρώπου.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Χριστιανός καλείται να ζήσει α-πολιτισμικά, δηλαδή σε μια κοινωνία κενή πολιτισμού. Κάτι τέτοιο όχι μόνο είναι αδιανόητο αλλά και δεν πρέπει να είναι, ούτε πρέπει ποτέ να αποτελεί το ζητούμενο για την Εκκλησία. Ακόμα, σαν συνέχεια του συλλογισμού, η Χριστιανική Εκκλησία ποτέ δεν πρέπει να επιδιώκει την επιβολή της δικής της πολιτιστικής άποψης και ιδεολογίας πάνω στην κοινωνία. Η ιεραποστολική της παρουσία στον κόσμο δεν εκφράζεται με τη διαλεκτική της "αποβολής και επιβολής" που οδηγεί σε φονταμενταλιστικές θεοκρατίες, εκφραστές των οποίων αγνοούν την οντότητα της αμαρτίας στον άνθρωπο. Αλλά, το λυτρωτικό μήνυμά της μέσα στον πληγωμένο κόσμο, εκφράζεται με τη διαλεκτική της "θέσης και πρότασης". Κι αυτό μέσα από την πειθώ του μηνύματός της και το παράδειγμα των σκευών της.

Τελικά, το Καρναβάλι λειτουργεί ως Σωκρατική μαία που φέρνει στο προσκήνιο ένα διαχρονικό πρόβλημα, αυτό της σχέσης του Χριστιανού με τον πολιτισμό (τρόπο ζωής) της πλειοψηφίας, του όχλου, ή της μάζας.

Αναντίρρητα ο πολιτισμός ενός λαού αποτελεί την κοινή του μνήμη κάτι που είναι πολύτιμο και δεν πρέπει να χαθεί. Διότι, "η μνήμη είναι πολύ σημαντικό πράγμα. Η απώλειά της μνήμης είναι καταστροφή, είναι μη ύπαρξη". Απουσία ιστορίας, παράδοσης, μνήμης σημαίνει ότι προήλθαμε από το τίποτε. Από την άλλη πάλι, ο πολιτισμός δεν πρέπει να εξυψωθεί σε τέτοιο σημείο που να θεωρείται η πανάκεια για τα προβλήματα ενός λαού. Δεν είναι ο πολιτισμός που θα εξευγενίσει την κοινωνία μας. Δεν είναι ο πολιτισμός που θα μας ξεχωρίσει από τους άλλους λαούς σε σημείο ώστε αλαζονεύοντες να θεωρούμε ότι είμαστε καλύτεροι. Και τέλος πάντων, αυτό το χωρίς διάκριση κάλεσμα για επιστροφή στις πατροπαράδοτες παραδόσεις ενθαρρύνει και κατευθύνει το λαό σ' ένα συγκρητιστικό μόρφωμα παγανιστικών και χριστιανικών αντιλήψεων.

Όμως, γιατί όχι εφόσον το ζητούμενο δεν είναι το θέλημα του Θεού, όπως αυτό εμφανίζεται στο λόγο Του, αλλά η πατροπαράδοτη παράδοση η οποία εκφράζεται με λαϊκά έθιμα; Βέβαια, μπορεί αυτό να έχει απήχηση στη λαϊκή μάζα, αλλά βιβλικά αποτελεί συνταγή πνευματικής παγίδας και καταστροφής. Δεν ήταν αυτή η συνταγή που οδήγησε τον Θεό να καταστρέψει τον εκλεκτό λαό της Παλαιάς Διαθήκης "...τηρούσαν τα έθιμα των εθνών εκείνων, που ο Κύριος τα είχε διώξει από τις χώρες τους για να κατοικήσουν οι Ισραηλίτες" (Β΄ Βας.ιζ:8);

Έχοντας τα παραπάνω υπ' όψιν, ο σκεπτόμενος Χριστιανός πρέπει να θέσει κάποια ερωτήματα αναφορικά με το Καρναβάλι. Όπως, ποια είναι η ταυτότητά του; Ποια είναι η ιστορία του; Τι έχει πει η Εκκλησία; Πρέπει ο Χριστιανός να γιορτάζει αυτή τη γιορτή "χαράς" και "διασκέδασης" όπως θεωρείται; Επιτρέπεται ένας Χριστιανός να μεταμφιέζεται; Αν όχι, πώς μπορεί να σταθεί απέναντι σε μια ολόκληρη κοινωνία που δονείται αυτήν την περίοδο με το πνεύμα του Καρναβαλιού; Πώς να συμπεριφερθούν οι Χριστιανοί γονείς στα παιδιά τους όταν αυτά αισθάνονται την πίεση της παρέας για μεταμφίεση κι ο,τιδήποτε άλλο αυτή συνεπάγεται; Είναι απαραίτητο, τέλος πάντων, η Εκκλησία γενικά και ο Χριστιανός ειδικότερα, να βρίσκονται πάντα στην πλευρά της 'αντίδρασης' ακόμη και σε πολιτισμικά θέματα;

IΙ. ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ

Για να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα πρέπει να ερευνήσουμε τις ιστορικές ρίζες του σημερινού Καρναβαλιού. Σύμφωνα με την κυρία Μιράντα Τερζοπούλου (λαογράφου, εθνολόγου ερευνήτριας του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών) τα καρναβάλια έχουν ειδωλολατρική προέλευση. Η ίδια προσφέρει αρκετά πειστικά επιχειρήματα για να αποδείξει την θέση της αυτή.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ μας πληροφορεί ότι, "τα καρναβάλια προήλθαν απ' ευθείας εκ των Σατουρναλίων της Αρχαίας Ρώμης. Γενικώς εις την εορτήν ταύτην ευρίσκονται τα υπολείμματα θρησκευτικών τελετών, τας οποίας πάντες οι λαοί διεξήγον, από των αρχαιοτάτων χρόνων εορτάζοντες την έναρξιν εκάστου νέου έτους, όπως καταστήσωσι τούτο ευνοϊκόν, ή το έαρ, εποχήν της αναγεννήσεως της Φύσεως. Παρομοίας εορτάς ανευρίσκωμεν ... παρά τοις αρχαίοις δε Έλλησιν και τοις Ρωμαίοις, τα Διονύσια, τα Βακανάλια, τα Σατουρνάλια, τας Καλένδας του Ιανουαρίου, τα Λουπερκάλια του Φεβρουαρίου" (τόμος Γ΄ σελ. 862).

Αυτά τα περίφημα Σατουρνάλια (τα οποία στα ελληνικά ονομάζονται Κρόνια Όργια, από το λατινικό Saturn = Κρόνος) ήταν οι εορταστικές εκδηλώσεις που γίνονταν στο τέλος κάθε χρόνου. Γίνονταν προς τιμήν του θεού Κρόνου, του προστάτη θεού της σποράς και της γονιμότητας. Στην διάρκεια των εορτών αυτών κάθε έννοια ηθικής καταργούταν (παρακάτω θα δούμε ότι αυτή η ηθική αποδόμηση αποτελεί μέρος και του σημερινού Καρναβαλιού) κι εκείνοι που έπαιρναν μέρος στις γιορτές, λατρεύοντας μ' αυτόν τον τρόπο τον θεό Κρόνο, επιδίδονταν σε κάθε είδους ανηθικότητες καλύπτοντας την ταυτότητά τους πίσω από την μεταμφίεση.

IΙΙ. Η ΛΕΞΗ "ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ" ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ

Η λέξη "ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ" προέρχεται από την λατινική λέξη "CARNEVALE" που σημαίνει "ΑΝΤΙΟ ΚΡΕΑΣ". Εξ ου και το δικό μας "ΑΠΟΚΡΕΩ" με το οποίο ονόμαζαν οι Βυζαντινοί την τελευταία ημέρα της ΚΡΕΑΤΟΦΑΓΙΑΣ χαρακτηρίζοντας έτσι μια περίοδο του εκκλησιαστικού εορτολογίου. Μαρτυρίες που υπάρχουν από τον 6ο αιώνα μ.Χ., όπως αυτή του Θεοφάνη, μιλούν για την "προ της νηστείας του Πάσχα Αποκρεωσίμου". Όμως, με την πάροδο του χρόνου η προτελευταία Κυριακή πριν την Καθαρά Δευτέρα επεκράτησε να ονομάζεται ως η "Κυριακή της Απόκρεω".

Έτσι, από την επόμενη Δευτέρα (σύμφωνα με το εορτολόγιο της Λειτουργικής (Ορθοδόξου / Καθολικής Εκκλησίας) ορίζεται αποχή από το κρέας και επιτρέπεται μόνο η κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων γι' αυτό η επομένη Κυριακή (πριν την Καθαρή Δευτέρα) ονομάζεται η Κυριακή της Τυρινής. Από την επαύριον της Τυρινής, που είναι η Καθαρή Δευτέρα, δεν επιτρέπεται και η τυροφαγία. Ο λόγος γι' αυτή τη διαδικασία και την παρεμβολή των γαλακτοκομικών προϊόντων στην μεσάζουσα εβδομάδα, έγινε με σκοπό να υπάρξει ένας βαθμιαίος καθαρισμός κι εξάσκηση του στομάχου για την αλλαγή της δίαιτας που σηματοδοτεί την απαρχή της Σαρακοστής7.

Πρακτικά όμως, Απόκριες ονομάστηκε ολόκληρη η περίοδος των τριών εβδομάδων που ξεκινούν με την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου έως την Κυριακή της Τυροφάγου ή Τυρινής. Κι αυτό, διότι από την Κυριακή του Τελώνη και Φαρισαίου ξεκινά το "Τριώδιο" (λειτουργικό βιβλίο με τρεις ωδές που χρησιμοποιείται μέχρι το Μεγάλο Σάββατο).

ΙV. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΑΠΟΚΡΙΕΣ

Προτού πούμε οτιδήποτε για τη θέση της Εκκλησίας πάνω στο θέμα, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι, "τα λατρευτικά έθιμα και δρώμενα έχουν μια εκπληκτική μακροβιότητα στο χρόνο". Ίσως διότι, όπως σημειώθηκε παραπάνω, αυτά δηλώνουν την πολιτιστική ιστορία μιας ομάδας ή ενός λαού, αποτελούν την πεμπτουσία της ιστορικής τους ύπαρξης, είναι η παρακαταθήκη των προγόνων που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Ο χρόνος πάντοτε εργάζεται υπέρ τους προσδίδοντάς τους ιερότητα. 

Γράφει σχετικά η κ. Τερζοπούλου:

"Με θαυμαστή πολυμορφία και προσαρμοστικότητα περνούν ανά τους αιώνες από θρησκεία σε θρησκεία, κρατώντας στο βάθος αναλλοίωτο τον μαγικοθρησκευτικό τους πυρήνα, πίσω από τον οποίο κρύβονται αρχέγονες δοξασίες και δεισιδαιμονίες, ανεξιχνίαστες για το νου του λαϊκού ανθρώπου, αλλά βαθιά ριζωμένες στην ψυχή και στη συνήθειά του. Από τις λατρευτικές εθιμικές τελετουργίες πιο ανθεκτικές αποδείχθηκαν εκείνες που επιτελούνται στα επίφοβα γυρίσματα του κύκλου του χρόνου, στα κρίσιμα περάσματα του κύκλου του ανθρώπινου βίου. Και είναι φυσικό, αφού η απαράβατη τέλεσή τους αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής, καθώς καλούνται μαγικά οι υπερφυσικές δυνάμεις, επουράνιες ή καταχθόνιες να εξασφαλίσουν την υγεία, τη γονιμότητα και την αφθονία στους ανθρώπους, στη γη και στα ζωντανά, ενιαία και αδιαχώριστα, όπως ακριβώς ομοούσια τα αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος των αγροτικών κοινωνιών. Το διαφαινόμενο τέλος του χειμώνα και η αρχή της άνοιξης με τις προσδοκώμενες κοσμογονικές αλλαγές υπήρξε πάντα η κατ' εξοχήν κρίσιμη καμπή του χρόνου κατά την οποία οι άνθρωποι ... ένοιωθαν την ανάγκη τέλεσης κάποιας τελετουργίας" (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Κυριακή 1 Μαρτίου 2000, σελ. 2).

Η Ορθόδοξη Εκκλησία αντιμέτωπη με αυτά, αλλά και με όλα τα άλλα εορταστικά έθιμα που κληρονομήθηκαν από τον ειδωλολατρικό κόσμο πριν και κατά το βίαιο 'βάπτισμά' του σε χριστιανικό και της αναγκαστικής επιβολής της χριστιανικής θρησκείας, με πρωτοβουλία του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου, αντιμετώπισε ένα δίλημμα απέναντι του οποίου είχε δύο επιλογές:

Πρώτη: Να τα απορρίψει καταδικάζοντάς τα ως ειδωλολατρικά. Βέβαια, αυτό ακούγεται καλό κι εν μέρει εύκολο, αλλά ποια η εγγύηση ότι αυτά δεν θα συνεχίσουν να παραμένουν ζωντανά στη συνείδηση, μνήμη και εμπειρία του λαού; Η Εκκλησία γνώριζε ότι η οποιαδήποτε καταδικαστική απόφαση αυτών των εθίμων εκ μέρους της δεν σήμαινε ότι ο λαός θα την σεβόταν και δεν θα συνέχιζε να τα γιορτάζει.

Δεύτερη: Να τα υιοθετήσει συλλήβδην και να τα ενσωματώσει στη νέα πίστη.

Μεταξύ των δύο αυτών επιλογών η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν επιλέγει αποκλειστικά καμία αν και η ιστορική συμπεριφορά της χαρακτηρίζεται από τη δεύτερη επιλογή.

H «Εκκλησία των Πατέρων», καθώς καταλαβαίνει ότι παρά τις αποφάσεις της ο λαός θα συνεχίσει να γιορτάζει τα ΕΘΙΜΑ του, μ' αυτή τη "λυτρωτική" ("οικονομία" στη γλώσσα της θεολογίας) αντίληψη παίρνει κάποιες γιορτές και τις εκχριστιανίζει αντικαθιστώντας το παγανιστικό περιεχόμενό τους με Χριστιανικό. Έτσι, "από τις πανάρχαιες εθιμικές θρησκευτικές εκδηλώσεις που οι Έλληνες με συνέπεια τελούσαν στον κύκλο του χρόνου και που η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να ξεριζώσει, η Ορθόδοξη Εκκλησία ενσωμάτωσε στο λατρευτικό της κύκλο τις περισσότερες: τις γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου στον κύκλο των Χριστουγέννων, τις γιορτές της εαρινής ισημερίας και της μέσης άνοιξης στον πασχαλινό κύκλο, της γιορτές του θερινού ηλιοστασίου στη γιορτή του Αϊγιάννη του Κληδωνάρη κτλ."

V. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ

Αλλά, ποια είναι η φιλοσοφία του Καρναβαλιού; Τι είναι, σε τι στοχεύει, τι θέλει να πετύχει; Για να κατανοήσουμε την φιλοσοφία και τον σκοπό του Καρναβαλιού πρέπει να εξετάσουμε τα βασικά γνωρίσματά του από τα οποία πηγάζει η φιλοσοφία του. Ίσως το πιο γνώριμο χαρακτηριστικό του καρναβαλιού είναι οι μεταμφιέσεις.10 Μέσα, λοιπόν, από τις μεταμφιέσεις εκδηλώνεται η φιλοσοφία του η οποία είναι:

1. Η ΑΝΑΤΡΟΠΗ (ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ) ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

Η φιλοσοφία και ο σκοπός των μεταμφιέσεων ανάγονται στην αρχαιότητα, στα Κρόνια Μυστήρια.

"... Εκείνο όμως που συνέχει όλες αυτές τις εκδηλώσεις και αποτελεί την πεμπτουσία της φιλοσοφίας τους είναι η ιδέα της ανατροπής της τάξης του κόσμου, η αμφισβήτηση των αξιών και της ιεραρχίας, η κατάργηση των ορίων και των καθιερωμένων νόμων. Είναι σαν η τροπή του χρόνου σε επίπεδο κοσμικό να συνεπιφέρει την ανατροπή του κόσμου σε επίπεδο κοινωνικό. Ένας άλλος νόμος, ο εφήμερος και αγέραστος νόμος του καρναβαλιού, επιβάλλεται, κάνει πέρα όποια άλλη επιταγή και τα ορίζει όλα από την αρχή ανάποδα. Παραδίνοντας κάθε δικαιοδοσία για την τέλεση της γιορτής αυτής, με την αδυσώπητη εθιμοτυπία της τρέλας, στο "λαό" στις κατώτερες τάξεις, στους περιθωριακούς, το αναποδογύρισμα έχει ήδη αρχίσει. Θα ολοκληρωθεί μέσα από την απάτη των παραπλανητικών μεταμφιέσεων και την διακωμώδηση μέσω των παρωδιών και θα διατυμπανίσει την κρυμμένη αλήθεια μέσα από τον αποκαλυπτικό τολμηρό λόγο των αποκριάτικων τραγουδιών".

Έτσι, "...η ανατροπή συντελείται μέσα από τις μεταμφιέσεις και τα δρώμενα, όπου τα άτομα δεν μπορούν να καθοριστούν ούτε από το φύλο, ούτε από την ηλικία, ούτε καν από το ζωικό είδος τους: οι άνδρες γίνονται γυναίκες, οι γυναίκες άνδρες, οι φτωχοί αρχοντάδες, οι παλαβοί βασιλιάδες, οι γριές λεχώνες, οι άνθρωποι ζώα, οι ιερουργίες φάρσες, μέσα σ' ένα γενικό χαοτικό κλίμα, όπου η τρέλα αντικαθιστά τη σοβαρότητα, η κατάχρηση τη συνήθη τιμιότητα, ο αισθησιασμός την εγκράτεια, η ανεξέλεγκτη σεξουαλικότητα τον αυστηρό έλεγχο, η αταξία την τάξη. Με αντίστοιχο τρόπο συντελείται η ανατροπή και σε επίπεδο "λόγου" που είναι ο κωμικός λόγος, και κυρίως ο λόγος των τραγουδιών τα οποία απηχούν όλο το σύστημα των ιδεών, αξιών και αναπαραστάσεων για τον φυσικό κόσμο, ιδωμένο όμως με την οπτική του καρναβαλιού, άρα αντεστραμμένο"

Μέσα απ' αυτήν την φιλοσοφία της ανατροπής της τάξης των πραγμάτων (κοινωνικά, θρησκευτικά, φυσικά κλπ.) πηγάζουν επιμέρους τάσεις, σκοποί και δρώμενα.

2. ΠΑΝΗΓΥΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΗΔΟΝΙΣΜΟΥ

Δεν είναι άγνωστο σε κανέναν ότι αυτή η τάση της ανατροπής εμφανίζεται περισσότερο στον πανηγυρισμό της σεξουαλικότητας σε αντίθεση με την εγκράτεια. Μια σεξουαλικότητα που δεν περιορίζεται στα όρια που ο Δημιουργός Θεός έχει θέσει αλλά τα προσπερνά. Εκθειάζεται και γίνεται το ζητούμενο των εκδηλώσεων. Η αιτία βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στην αντίληψη των αρχαίων οι οποίοι πίστευαν ότι όσο περισσότερο σεξουαλικά ενεργοί ήσαν στην περίοδο των Κρονίων Οργίων, τόσο περισσότερο αποδοτική θα ήταν η γη και τα ζωντανά τους. Γι' αυτό το λόγο ταυτίζεται η γονιμότητα της γυναίκας με τη γονιμότητα της γης. Έτσι, σε πολλά καρναβάλια τα σύμβολα που κυριαρχούν αποτελούν, μεταφορικώς, σύμβολα γονιμότητας.

Το ίδιο πνεύμα κυριαρχεί και μέσα στα τραγούδια που τραγουδιούνται κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού. Τραγούδια τα οποία χαρακτηρίζονται για την αθυροστομία και βωμολοχία. Για παράδειγμα, στο έθιμο του "Καλόγερου" στο Ριζόμυλο Μαγνησίας στη διάρκεια ενός συγκεκριμένου χορού, τον οποίο σέρνει ο Καλόγερος, ο Λυράρης, που η λύρα του είναι στολισμένη με φαλλικά ομοιώματα, τραγουδάει "Το τρίψιμο του πιπεριού". Ένα τραγούδι αφιερωμένο στην εξύμνηση της ανηθικότητας με πρόστυχες εκφράσεις.

3. ΔΙΑΚΩΜΩΔΗΣΗ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ

Μέσα σ' αυτό το πνεύμα της ανατροπής διακωμωδείται και το χριστιανικό μήνυμα, "Στο πλαίσιο του αντεστραμμένου αυτού συστήματος αξιών νομιμοποιείται η ελευθεροστομία, η βωμολοχία, η παραβίαση των ισχυρών ταμπού, η βεβήλωση της ιερότητας, η διατυμπάνιση της σεξουαλικής επιθυμίας. Τα παράλογα γίνονται λογικά, το ψέμα διαψεύδει την αλήθεια, τα αντίθετα και αντίπαλα συναντώνται και συμβιβάζονται... Μέσα στον πανζουρλισμό... κάθε φραγμός και όριο καταργείται και όχι μόνο μεταφορικά. Μεθυσμένα τα κορμιά πλησιάζουν, τα άτομα χάνονται μέσα στο σύνολο, μπερδεύονται, ανακατώνονται σαν τραπουλόχαρτα μιας συμβολικής τράπουλας όπως ανακατεύονται οι φιγούρες που τόσο θυμίζουν το καρναβάλι, με τους βασιλιάδες, τις βασίλισσες, τον τρελό, τον θάνατο, τις αναποδογυρισμένες μορφές".

Το καρναβάλι θεωρείται από το λαό μας η κατ' εξοχήν περίοδος και γιορτή χαράς και ανανέωσης. Έτσι, "Κύρια στοιχεία της αποκριάτικης περιόδου είναι το κέφι, η ευωχία, οι αστεϊσμοί και, προπαντός, οι μεταμφιέσεις. Στοιχεία που δίδουν έναν εντελώς ιδιαίτερο τόνο και τη διαφοροποιούν ουσιαστικά από τις άλλες μέρες του χρόνου". Οι μέρες του Καρναβαλιού θεωρούνται ως "η ευωχία πριν από τη Μεγάλη Νηστεία: αναζωογόνηση και ενίσχυση των ανθρώπινων δεσμών". Δεν είναι καθόλου αδικαιολόγητη αυτή η αντίληψη διότι σε αντίθεση με τις Απόκριες, που αναγγέλλονται με χαρμόσυνες τυμπανοκρουσίες και διακόσμηση, ακολουθεί το Πάσχα που εξαγγέλλεται με στερητική νηστεία. Αυτή σύγκριση διαφαίνεται στα τραγούδια της περιόδου:

"Του Χάρου τάξε χάρισμα, της Χάρισσας καλούδια,

για να μ' αφήσει να 'ρχουμαι πολλές βολές το χρόνο,

τα Φώτα για τον αγιασμό και τω Βαγιώ για βάγια,

τις Αποκριές για συντροφιά, για τις χαρές του κόσμου,

και τη μεγάλη τη Λαμπρή για το Χριστός Ανέστη"

Κι ακόμη, "Επέρασε η Αποκριά με λύρες, με παιχνίδια, και μπήκε η Σαρακοστή μ' ελιές και με κρομμύδια."

VI. ΤΑ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ

Όμως, η περίοδος του Καρναβαλιού σχετίζεται, από την αρχαιότητα, με τις ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι αυτήν την περίοδο, πριν από το εαρινό ηλιοστάσιο, αυτές επέστρεφαν στη γη και κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους ζωντανούς. "Στη σημερινή της μορφή, όπως περίπου διαμορφώθηκε κατά τη βυζαντινή εποχή η Αποκριά περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα παμπάλαιων εθίμων του τύπου που αναφέραμε, με μαγικό αλλά και ιδιαίτερα ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Είναι δηλαδή, ένας συνδυασμός γιορτής και υλικών απολαύσεων με τη λατρεία των νεκρών, η οποία πάντα συνέπιπτε με τη μεταβατική αυτή περίοδο, συνδεδεμένη επίσης με το μύθο της αιώνιας επιστροφής. Τα εκχριστιανισμένα Ψυχοσάββατα ανασύρουν στην μνήμη συγκεκριμένους, οικείους νεκρούς κι έχουν τις δικές τους ιερουργίες. Αλλά και οι παραδοσιακές μεταμφιέσεις του αγροτικού καρναβαλιού, με τις προβιές και τις τραγόμορφες μάσκες, τα μουντζουρωμένα πρόσωπα, τα κουδούνια και τις μαγκούρες, θεωρείται ότι επίσης δαιμονοποιημένες ψυχές νεκρών αναπαριστάνουν."

Με το θέμα αυτό ασχολείται και ο καθηγητής κ. Γεώργιος Δημητροκάλλης (Αναπλ. Καθηγητής Πανεπιστημίου) στο άρθρο του με τίτλο "Ψυχογιορτές του Φλεβάρη". Ο κ. Δημητροκάλλης υποστηρίζει ότι η νεκρομαντεία, η νεκρολατρία και οι ψυχογιορτές είναι το αποτέλεσμα της επιθυμίας των ζώντων στην γη να επικοινωνήσουν με τις πεθαμένες αγαπημένες τους ψυχές. Είναι, "... η συνάντηση των ζωντανών με τους Νεκρούς με το Άλλοτε, του Κόσμου τούτου με τον Άλλον. Στιγμή επίσημη, που οι λαοί -και κατά πως το κλίμα βόλευε- όρισαν σ' αρχιχρονιές, ηλιοστάσια ή ισημερίες, το πιο συχνά την άνοιξη ή στου χειμώνα το τέλος. Τόπος συνάντησης η γη... Στον Αρχαίο Κόσμο, ο Ερμής, ξεχνώντας ότι υπήρξε ο Ψυχοπομπός τους, γινόταν για λίγο και ψυχαγωγός, και, στα Ανθεστήρια, τις ανέβαζε κοντά μας για λίγο."

VII. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ

Ποια, λοιπόν, πρέπει να είναι η θέση του χριστιανού και ιδιαίτερα του χριστιανού γονέα; Πώς να αντιμετωπίσει το παιδί του που ζητάει να ντυθεί επειδή όλοι οι φίλοι και οι φίλες του ντύνονται; Είναι σωστό να το στείλει στο Αποκριάτικο πάρτι που οργανώνει ο Σύλλογος Γονέων του σχολείου ή κάποια συμμαθήτρια; Όλα αυτά και ίσως πολλά περισσότερα βάζουν και τα παιδιά μας αλλά και μας τους γονείς σε δοκιμασία. Τι απαντούμε στα παιδιά μας;

Για κάποιους γονείς η επιλογή είμαι μία, μοναδική, αυταρχική κι ασυζήτητη: καταδίκη κι απαγόρευση. Το ερώτημα όμως είναι εάν με μια τέτοια επιλογή βοηθιέται το ίδιο το παιδί να κατανοήσει νοηματικά και συναισθηματικά το πρόβλημα, ή δημιουργούνται μέσα του απαγορευτικές επιθυμίες που αργότερα εκπληρώνονται και ίσως όχι με το καλύτερο τρόπο; Η οικογένεια δεν είναι στρατός και τα παιδιά μας δεν είναι στρατιωτάκια. Εάν το παράδειγμα της Εκκλησίας διδάσκει, τότε η ασυζήτητη καταδίκη δεν εγγυάται και απόρριψη. Πόσοι, ακόμα και σε “Χριστιανικές» Εκκλησίες, δεν μεταμφιέζονται; Κάτι που οδηγεί στη δεύτερη επιλογή.

Υπάρχουν χριστιανοί γονείς που ναι μεν απορρίπτουν κάθε τι το διονυσιακό από τα δρώμενα του Καρναβαλιού, αλλά επιτρέπουν τα παιδιά τους να ντυθούν. Κινούνται όχι θεολογικά αλλά συναισθηματικά. Απλούστατα δεν θέλουν το παιδί τους να αισθάνεται μειονεκτικά μέσα στην παρέα του.

Στην προσπάθειά τους να προστατεύσουν ψυχολογικά το βλαστάρι τους από άσκοπες 'θλίψεις' οδηγούνται, εξαιτίας του συναισθηματισμού και υπέρ-προστατευτισμού τους, σε ενδοτική συμπεριφορά στις επιταγές του κοινωνικού συνόλου. Μια τέτοια συμπεριφορά συνιστά παραίτηση από την υγιή πνευματική αύξηση του παιδιού.

Το πρόβλημα μ' αυτήν την αντίληψη, πέρα από τη συμμόρφωση με "αιώνα τούτο" του Παύλου (Ρωμ.ιβ:2), είναι το γεγονός ότι η έμφαση δίνεται στην ψυχολογική υγεία του παιδιού κι όχι στην ηθική του υγεία, ενώ για τον χριστιανό θα έπρεπε να είναι το αντίστροφο.

Οι Δέκα Εντολές του Θεού δεν απευθύνονται και δεν ενδιαφέρονται για τον συναισθηματικό κόσμο του ατόμου, αλλά απευθύνονται στη λογική του ανθρώπου κι ενδιαφέρονται για την ηθική του υγεία. Το ντύσιμο μπορεί να είναι αθώο, αλλά όλα 'αθώα' ξεκινάνε. Και για να γίνουμε πιο επίκαιροι, οι αποκριάτικες επιταγές αμφίεσης αλλάζουν άρδην τα τελευταία χρόνια. Από το παραδοσιακό 'αθώο' αποκριάτικο ντύσιμο αρχίζουμε να μετακινούμαστε στο αποκριάτικο 'αθώο' γδύσιμο, σε σημείο που οι αποκριάτικες εκδηλώσεις να επιδέχονται τον χαρακτηρισμό "Απόκριες: Απαραίτητη η γονική συναίνεση!".

Η τρίτη επιλογή είναι θεολογική. Και ως εκ τούτου η δυσκολότερη αλλά και η γονιμότερη. Είναι η επιλογή που βλέπει το θέμα του Καρναβαλιού θεολογικά και τις απόψεις της, τις στηρίζει στις αρχές του Ευαγγελίου, το οποίο πουθενά δεν μιλάει για το Καρναβάλι. Οπότε, οι απόψεις μας για το θέμα πρέπει να αντλούνται από παρεμφερή θέματα που ο λαός του Θεού αντιμετώπισε.

Παρατηρεί, κανείς, στην Παλαιά Διαθήκη ότι ο Θεός έπαιρνε σοβαρότερα τα έθιμα και τις λατρευτικές συνήθειες του λαού Του και εκείνα των εθνών, απ' ότι πολλές φορές εμείς. Επανειλημμένα τους καλεί να αποφεύγουν τα έθιμα των γειτόνων τους, η τήρηση των οποίων, θα τους οδηγούσε στην αποπομπή και στην καταστροφή τους. Στο Θεοβάδιστο Σινά τους καλεί, "Ο Κύριος διέταξε να πει στους Ισραηλίτες, "Εγώ είμαι ο Κύριος, ο Θεός σας. Δεν πρέπει να τηρείτε τα έθιμα της Αιγύπτου, όπου ζούσατε κάποτε, ούτε τα έθιμα της Χαναάν, όπου θα σας οδηγήσω. Δεν πρέπει να ζείτε σύμφωνα με τους νόμους εκείνων των λαών. Θα τηρείτε τις δικές μου εντολές και θα εφαρμόζετε τους δικούς μου νόμους και σύμφωνα μ' αυτούς θα ζείτε. Εγώ, ο Κύριος, είμαι ο Θεός σας. Γι' αυτό πρέπει να τηρείτε τους δικούς μου νόμους και τις δικές μου εντολές.

Όποιος τις εφαρμόζει, αυτός θα ζήσει. Εγώ είμαι ο Κύριος (Λευιτ.ιη:1-5). Αργότερα, όταν θα καταστρέψει το λαό Ισραήλ, στέλνοντας τον βασιλιά της Ασσυρίας, περιγράφει στο Β΄ Βας.ιζ:7-23 τους λόγους που ο Θεός οδήγησε το λαό του Ισραήλ στην καταστροφή λέγοντας ότι, "Αυτό έγινε, επειδή οι Ισραηλίτες αμάρτησαν στον Κύριο, το Θεό τους, ο οποίος τους είχε βγάλει από την Αίγυπτο και τους είχε ελευθερώσει από τη δουλεία του Φαραώ. Αυτοί όμως έφτασαν να λατρεύουν άλλους θεούς. τηρούσαν τα έθιμα των εθνών εκείνων, που ο Κύριος τα είχε διώξει από τις χώρες τους για να κατοικήσουν οι Ισραηλίτες" (Β΄ Βας.ιζ:8).

Στην Καινή Διαθήκη το θέμα των ειδωλοθύτων είναι παρεμφερές. Η Πρώτη Σύνοδος της Εκκλησίας του Χριστού καταδίκασε την βρώση των ειδωλοθύτων και στην εγκύκλιό της, μεταξύ άλλων, ζητά από τους πιστούς να μην τρωνε ειδωλόθυτα, "έδοξεν γαρ το πνεύματι τω αγίω και ημίν μηδέν πλέον επιτίθεσθαι υμίν βάρος πλην τούτων των επαναγκές, απέχεσθαι ειδωλοθύτων και..." (Πράξ.ιε:28-29, κα:25). Ο απόστολος Παύλος στην Α΄ Προς Κορινθίους Επιστολή κεφάλαιο η, αν και τοποθετεί την αποχή του Χριστιανού από τα ειδωλόθυτα σε διαφορετική βάση, τελικά στο κεφάλαιο ι τα συσχετίζει με τον παγανισμό, "τι ουν φημί; ότι ειδωλόθυτον τι έστιν, ή ότι είδωλον τι έστιν; αλλ' ότι α θύουσιν τα έθνη, δαιμονίοις και ου Θεώ θύουσιν, ου θέλω δε υμάς κοινωνούς των δαιμονίων γίνεσθαι. Ου δύνασθε ποτήριον Κυρίου πίνειν και ποτήριον δαιμονίων. Ου δύνασθε τραπέζης Κυρίου μετέχειν και τραπέζης δαιμονίων. Ή παραζηλούμεν τον Κύριον; μη ισχυρότεροι αυτού εσμέν; Πάντα έξεστιν. Αλλ' ου πάντα συμφέρει. Πάντα έξεστιν. Αλλ' ου πάντα οικοδομεί" (19-24).

Κι ακόμη στην Αποκάλυψη ο Ένδοξος Κύριος της Εκκλησίας απευθυνόμενος στους αγγέλους των εκκλησιών Περγάμου και Θυατείρων τους κατηγορεί, ανάμεσα σε άλλα και ότι ενθαρρύνουν την βρώση ειδωλοθύτων (Αποκ.β:14, 20).

Ο λόγος που οι Απόστολοι αλλά και ο Κύριος καταδικάζουν την βρώση ειδωλοθύτων είναι εξαιτίας της συνάφειάς τους με τα είδωλα και τον παγανισμό γενικότερα. Όχι ότι τα είδωλα έχουν κάποια μεταφυσική οντότητα, αυτό το ξεκαθαρίζει ο Παύλος, αλλά διότι πίσω από αυτά βρίσκεται ο ίδιος ο διάβολος με τον οποίο ο Χριστιανός δεν πρέπει να έχει κοινωνία. Το ίδιο ισχύει και με το Καρναβάλι. Γι' αυτό το λόγο αναλύσαμε την προέλευσή του καθώς και τις παγανιστικές, μαγικό-λατρευτικές προεκτάσεις του.

Γνωρίζοντας, λοιπόν, από την μια την αλήθεια για το Καρναβάλι και από την άλλη τη θέση της Αγίας Γραφής πάνω σε ανάλογα θέματα, μπορούμε να κρίνουμε τις σημερινές προκλήσεις και να αποφασίσουμε με βάση "τη λογική μας λατρεία", που ζητά ο Κύριος (Ρωμ.ιβ:1-2). Έτσι, να μη φοβηθούμε, με όμορφο και καλό τρόπο όταν μας δοθεί η ευκαιρία να πούμε τις απόψεις μας στο Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του σχολείου στο οποίο φοιτά το παιδί μας.

Τούτο δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιβάλουμε τις απόψεις μας στο σύνολο ή να επιδιώξουμε να μας καταλάβουν. Το δικό μας χρέος, ως μαθητές του Χριστού, είναι να προστατέψουμε τα παιδιά μας πνευματικά και να πούμε την αλήθεια και τους λόγους για τους οποίους το παιδί μας δεν μπορεί να συμμετάσχει σε Αποκριάτικες εκδηλώσεις.

Αδιαμφισβήτητα χρειάζεται σοφία στον χειρισμό της όλης υπόθεσης με το παιδί μας. Η ψυχολογική πίεση της κοινωνικής του ομάδας είναι αφόρητη. Η απαίτηση του γονέα για τυφλή υπακοή του παιδιού του με βάση την βιβλική εντολή (Εφες.ς:1), είναι μονόπλευρη, γι' αυτό χρειάζεται να εξισορροπιστεί με την εντολή προς τους γονείς (Εφες.ς:4).

Σαν γονείς καλούμαστε να θεωρήσουμε τα παιδιά μας πρόσωπα τα οποία ο Θεός μας εμπιστεύτηκε. Έτσι, αφού εξηγήσουμε στο παιδί μας την αλήθεια για το Καρναβάλι και τους λόγους για τους οποίους δεν θα συμμετάσχει στις εκδηλώσεις του σχολείου του, στη συνέχεια είναι σοφό το κενό ψυχαγωγίας να το αντικαταστήσουμε με μια εναλλακτική πρόταση. Εδώ το παράδειγμα του Δανιήλ και των Τριών Παίδων με τα φαγητά του Βασιλιά (Δανιήλ α) είναι σημαντικό. Είναι σοφό ως γονείς να καλύψουμε το κενό με κάτι δημιουργικό, π.χ. πηγαίνοντας ως οικογένεια μια εκδρομή στο βουνό, στα χιόνια, με ένα γεύμα σε κάποιο καλό εστιατόριο, κλπ. Με λίγα λόγια, το παιδί να αισθάνεται ότι ως γονείς το τιμούμε και το ευλογούμε για τη 'θυσία' του.

Τέλος, να προσευχόμαστε για το παιδί μας. Να προσευχόμαστε όχι μόνο για την φυσική του αρτιμέλεια αλλά και για την πνευματική, όπως και την ψυχική και ακαδημαϊκή του ασφάλεια και αύξηση.

Συγγραφέας:  Αιδ. Μελέτιος Β. Μελετιάδης