O 16oς αιώνας αποτέλεσε μια από τις περισσότερο ενθουσιώδεις εποχές στην ιστορία της εκκλησίας όταν ομάδες πιστών άρχισαν με ζήλο να μελετούν τον λόγο του Θεού και ανασυγκρότησαν την εκκλησία χωρίς ιερατείο (εκκλησία της Αποκατάστασης). Δεν είχαν διανοουμένους, πατέρες και θεσμοθετημένες ανθρώπινες αρχές, δεν συνέγραφαν οι ίδιοι έργα και μελέτες, είχαν μόνο την Γραφή. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για κάποια αιφνίδια εξέλιξη, αλλά για ιστορική συνέχεια της δράσης της αποστολικής κοινότητας στην Ευρώπη. (Οι καθεστωτικοί της απέδιδαν διάφορες ονομασίες :"Βάλδιοι","Βογόμιλοι"κλπ.)
Η επίσημη ιστορία της περιόδου βρίθει από παραχαράξεις που έχουν κατασκευαστεί από προτεστάντες και παπικούς.
Ωστόσο γνωρίζουμε ότι και στην περίοδο αυτή:
Πιστοί λαμβάνουν το Πνεύμα το Αγιο, και έχουν προσωπική σχέση με τον Κύριο. Mετανοούν και ζητούν την δια Ιησού Χριστού σωτηρία με ελεύθερη ανθρώπινη βούληση, και περιμένουν την χιλιετή βασιλεία Του.
Βαπτίζονται στο νερό, σε ηλικία που μπορούν να πιστέψουν και να μετανοήσουν, απορρίπτοντας έτσι τον νηπιοβαπτισμό.
Πιστεύουν στη άμεση κοινωνία του πιστού με τον Κύριο. Διδάσκουν την απομάκρυνση, τον αποχωρισμό από τον τρόπο ζωής του κόσμου.
Δεν έχουν ιερατείο, μυστήρια και εξωβιβλικές παραδόσεις. Πιστεύουν ότι το Πνεύμα το Αγιο θέτει προφήτες και διδασκάλους.
Αντιλαμβάνονται την εκκλησία σαν αποστολική. Πιστεύουν και κρατούν απόλυτο διαχωρισμό της εκκλησίας από το κράτος. Πιστεύουν στον αγιασμό (στην άγια ζωή), και οι άγιοι(το πλήρωμα της εκκλησίας) ζουν από το "κοινόν"(κοινοκτημοσύνη). Πιστεύουν στη μη βία και στην μη αντίσταση, αρνούνται να γίνουν στρατιώτες.
Πιστοί λαμβάνουν το Πνεύμα το Αγιο, και έχουν προσωπική σχέση με τον Κύριο. Mετανοούν και ζητούν την δια Ιησού Χριστού σωτηρία με ελεύθερη ανθρώπινη βούληση, και περιμένουν την χιλιετή βασιλεία Του.
Βαπτίζονται στο νερό, σε ηλικία που μπορούν να πιστέψουν και να μετανοήσουν, απορρίπτοντας έτσι τον νηπιοβαπτισμό.
Πιστεύουν στη άμεση κοινωνία του πιστού με τον Κύριο. Διδάσκουν την απομάκρυνση, τον αποχωρισμό από τον τρόπο ζωής του κόσμου.
Δεν έχουν ιερατείο, μυστήρια και εξωβιβλικές παραδόσεις. Πιστεύουν ότι το Πνεύμα το Αγιο θέτει προφήτες και διδασκάλους.
Αντιλαμβάνονται την εκκλησία σαν αποστολική. Πιστεύουν και κρατούν απόλυτο διαχωρισμό της εκκλησίας από το κράτος. Πιστεύουν στον αγιασμό (στην άγια ζωή), και οι άγιοι(το πλήρωμα της εκκλησίας) ζουν από το "κοινόν"(κοινοκτημοσύνη). Πιστεύουν στη μη βία και στην μη αντίσταση, αρνούνται να γίνουν στρατιώτες.
- τέλος σε χριστιανικές κοινότητες στην Ιταλία (και την Ισπανία) που επηρεάστηκαν από την κίνηση αυτή, το βάπτισμα γινόταν με μία κατάδυση και όχι με τρείς.
- ότι ονομάζονταν "ανα"βαπτιστές. Οι ίδιοι ουδέποτε ονομάστηκαν με αυτό το όνομα.
- ότι ζούσαν με ελευθεριότητα. Οι ίδιοι όμως πίστευαν στην άγια ζωή.
- ότι εκτέλεσαν τους παπικούς επισκόπους και κατεδίωκαν τους προτεστάντες. Οι ίδιοι όμως δεν έπιαναν όπλα.
- ότι ήταν επακόλουθο της μεταρρύθμισης των διαμαρτυρομένων. Όμως κανένα γεγονός δεν τεκμηριώνει μια τέτοια άποψη.
- ότι ήταν υπεύθυνοι για την μεγάλη αγροτική εξέγερση στην Γερμανία. Οι κατηγορίες όμως εναντίον τους είναι αντιφατικές. Τους κατηγορούν για κατάλυση κάθε εξουσίας και παράλληλα για..αυταρχική διακυβέρνηση στην πόλη Μύνστερ (η οποία είχε αποτινάξει την φεουδαρχία και την πλουτοκρατία).
Οι αδελφοί γνωρίζουν αιματηρές διώξεις αφού η αναβάπτιση και η α-τριαδικότητα με αυτοκρατορική εντολή που βασίζονταν στον Ιουστινιάνειο Κώδικα τιμωρούνταν με θάνατο. Οι πιστοί στην Γερμανία εκτελούνταν με πνιγμό.
- ο Thomas Mintzer που διέδωσε την πίστη στη Σαξωνία, στη Βόρεια Γερμανία και την Αυστρία αποκεφαλίστηκε το 1525.
- ο Μοραβός Hut που οργάνωσε την εκκλησία και τις αγροτικές κοινότητες στην Μοραβία (σημερινή Τσεχία) εκτελέστηκε το 1528 από τα αυστριακά στρατεύματα.
- η εκκλησία στην Ολλανδία που ίδρυσε ο Ολλανδός Hoffman και ο Οbbe Philips διαλύθηκε βίαια.
- Το 1533 ο Matthys και άλλοι αδελφοί ιδρύουν την " Νέα Ιερουσαλήμ" στην πόλη Μύνστερ καταφύγιο των κυνηγημένων. Η πόλη καταλήφθηκε το 1535 και ακολούθησε σφαγή από τον μισθοφορικό στρατό. Τα πτώματα των νεκρών δεν θάβονται
- με τις ευλογίες του Λούθηρου, και την στήριξη των παπικών οι γεωκτήμονες και οι αυτοκρατορικοί εξαπολύουν λουτρό αίματος. Eκατό χιλιάδες νεκροί. Ισως ο μεγαλύτερος διωγμός στην χριστιανική ιστορία.
Μετά τα γεγονότα αυτά ομάδες της "ριζοσπαστικής" μεταρρύθμισης (τριαδικές στη δύση, αρειανικές στην ανατολή) κάτω από διάφορα ονόματα (μεννωνίτες-βαπτιστές-πλυμούθιοι αδελφοί-άμις-αρχέγονοι αδελφοί-αναβαπτιστές-ορισμένες αγγλικανικές ομάδες κλπ) διεκδικούν την "κληρονομιά" της εκκλησίας ενώ στην πραγματικότητα έχοντας κάνει πλήθος συμβιβασμών κινούνται στα πλαίσια του καθολικισμού.
Τα λίγα θερμά λόγια των βασανισμένων και δολοφονημένων πιστών που σώζονται αρκούν για να βάλουν τα πράγματα στη θέση τους:
«... Γιατί όχι μόνο βάλαμε όλα μας τα υπάρχοντα σε κοινό ταμείο με τη φροντίδα των διακόνων και ζούμε με αυτά ανάλογα με τις ανάγκες μας: Τιμούμε το Θεό διά μέσου του Χριστού με μια καρδιά και έναν νου και πρόθυμα βοηθούμε τον πλησίον μας σε ότι θελήσει. Και συνακόλουθα, όλα όσα εξυπηρέτησαν τους σκοπούς της ιδιοτέλειας και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας όπως οι αγοραπωλησίες, η δουλειά για το χρήμα, ο τόκος και η τοκογλυφία - έστω και σε βάρος απίστων - ή το να τρωγοπίνεις τον ιδρώτα του φτωχού και πράγματι όλα όσα παραβιάζουν την αγάπη όλα αυτά τα πράγματα τα καταργήσαμε εδώ με την αγάπη και την κοινοκτημοσύνη. Και ξέροντας ότι ο θεός θέλει τώρα να καταργηθούν τέτοιες αισχρότητες, προτιμούμε να πεθάνουμε παρά να ξαναγυρίσουμε σε αυτές. Ξέρουμε ότι κάτι τέτοιες θυσίες αρέσουν στο Θεό». (Από το φυλλάδιο που γράφτηκε τον Οκτώβριο του 1534 και απευθυνόταν στους κατοίκους των άλλων πόλεων).
Κείμενα της εποχής αναφέρονται στην έκπληξη των "χριστιανών" προτεσταντών-παπικών στρατιωτών που έβλεπαν τα θύματά τους να προσεύχονται για τις ψυχές τους (των διωκτών τους) την ώρα που αυτοί τους κατακρεουργούσαν και τους βασάνιζαν..Αλλο κείμενο αναφέρει ότι πολλοί μισθοφόροι που πολιορκούσαν το Μύνστερ λιποτάκτησαν και κατέφυγαν στην πόλη προτιμώντας να πεινάσουν και να πεθάνουν μαζι με τους αγίους.
