(ορισμένα αποσπάσματα απο άρθρο- που δημοσιεύτηκε το 1999- του Αυγουστου Μπαγιωνα ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών σχετικά με τις νεορθόδοξες δοξασίες)
Η ΝΕΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΗΜΕΡΑ
Η λεγόμενη "νέα Ορθοδοξία" ήκμασε στο τέλος της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980.... Θα ήταν πιο ορθό να ονομαστεί "νέα Θεολογία" και όχι "νέα ορθοδοξία", γιατί οι πηγές της (από τον Μάξιμο Ομολογητή ως τον Γρηγόριο Παλαμά) εκτείνονται από τον όγδοο ως το δέκατο τέταρτο αιώνα, ενώ εντάσσει στην ορθόδοξη παράδοση και κινήματα όπως το σκοταδιστικό κίνημα των Κολλυβάδων και του Παπουλάκου, που βέβαια δεν εμφανίζουν τίποτε το νέο. Αποτελεί όμως νέα Θεολογία γιατί οι παραδοσιακοί κλάδοι της θεολογίας που καλλιεργούνται στις θεολογικές σχολές (εκκλησιαστική ιστορία, δογματική, απολογητική, συμβολική κ.ά), περιφρονούνται από τους νέους θεολόγους, που άλλωστε είναι στις περισσότερες περιπτώσεις μετριότατοι ιστορικοί, όπως έδειξε ο Σάββας Αγουρίδης.
..Από ποσοτική άποψη, η απήχηση της κίνησης των νέων θεολόγων έχει διευρυνθεί μέσα στο κλίμα του ανορθολογισμού που επικρατεί στις μέρες μας και θυμίζει τη νύχτα όπου όλες οι αγελάδες φαίνονται γκρίζες, της γνωστής φράσης του Χέγκελ. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ορισμένοι από τους νέους θεολόγους, όπως για παράδειγμα ο κ. Χρήστος Γιανναράς ή ο πατήρ Μεταλληνός, έχουν μεταβληθεί σε τηλεοπτικούς αστέρες..
..Από ποιοτική άποψη, η κίνηση των νέων θεολόγων φαίνεται να δείχνει συμπτώματα εκφυλισμού... Ο αντιδυτικισμός των νέων θεολόγων έχει εκφυλιστεί σε ρηχή αντιδυτική πολιτικολογία, όπως συνάγεται από τις τελευταίες επιφυλλίδες του Χρ. Γιανναρά στην Καθημερινή. Ο ποιοτικός εκφυλισμός της νέας θεολογίας είναι προφανής και στο θεολογικό έλλειμμα που χαρακτηρίζει τα πρόσφατα κείμενά της, το οποίο είναι ανάλογο προς το θεολογικό έλλειμμα που χαρακτηρίζει τις ποικίλες παρεμβάσεις του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών..
..Ο εκφυλισμός της νέας θεολογίας δεν οφείλεται μόνο στην περιρρέουσα ανορθόλογη ατμόσφαιρα, αλλά και στον τρόπο σκέψης που, από το μυστικισμό και την αποκαλυπτική γλώσσα, ενίοτε καταλήγει σε ασυναρτησίες και μωρίες, με ενδιάμεσο κρίκο τη χρήση μιας ασαφούς συμβολικής γλώσσας..
..Πηγές των νέων θεολόγων είναι ορισμένοι βυζαντινοί μυστικοί, στους οποίους περιλαμβάνονται ο Συμεών ο νέος θεολόγος και οι δια Χριστού σαλοί - δηλαδή κατειλημμένοι από μανικό έρωτα, που δημιουργεί την αίσθηση της παραφροσύνης στους μη μαινομένους -, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς και η μοναστική φιλολογία, οι Κολλυβάδες κ.ά. Υπάρχουν σποραδικές αναφορές στους πατέρες της πρωτοβυζαντινής περιόδου - π.χ. στον Γρηγόριο Ναζιανζηνό και στον Γρηγόριο Νύσσης -, με έμφαση στα χωριά της που υπόκεινται σε μυστικιστική ερμηνεία..
..Η εξιδανικευμένη εικόνα του Βυζαντίου που οι νέοι Θεολόγοι προβάλλουν αποσιωπά ή ρητά απορρίπτει σχολιαστές και μελετητές αρχαίων ελληνικών πηγών, όπως ο Φώτιος, ο Ψελλός, αργότερα ο Αρέθας, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ο Θεόδωρος Μετοχίτης ..
..Ο βυζαντινός μυστικισμός και αναχωρητισμός ερμηνεύεται από τους νέους θεολόγους, όπως έχει παρατηρηθεί από πολλούς, κάτω από την επίδραση παλαιότερων ρώσων στοχαστών αλλά και εμιγκρέδων των Ρωσικών Ορθόδοξων Ινστιτούτων του Παρισιού, της Οξφόρδης κ.ά. (Γ. Μανιάτης, στο Η. Μακρή, Μαρξιστές και ορθοδοξία, σ. 85). Η νέα θεολογία ερμηνεύει το βυζαντινό μυστικισμό και αναχωρητισμό σύμφωνα με την παράδοση των ρώσων σλαβοφίλων,...Το σλαβόφιλο αυτό ρεύμα καταλήγει και σήμερα στις νεκρόφιλες τελετουργίες του Γιέλτσιν. Η επίδραση των ρώσων σλαβόφιλων και αντιδραστικών στοχαστών φαίνεται να είναι ισχυρότερη στον Γιανναρά..
..Ο φετιχισμός ή ο ανιμισμός προϋποθέτουν ατομικές ή μεταφυσικές πεποιθήσεις. Ισως κάπως πιο εξατομικευμένη μορφή Θρησκείας να είναι ο προτεσταντισμός. Αν η ορθοδοξία αποτελεί λιγότερο εξατομικευμένη μορφή θρησκείας, ίσως αυτό να οφείλεται στην ιδιαίτερη έμφασή της στις τελετές και το λειτουργικό τυπικό. Οι ιερείς της είναι άλλωστε κατά πρώτο λόγο τελετάρχες. Γι΄ αυτό και η ορθοδοξία είναι δημοφιλής..
..Φαίνεται ότι το μεταφυσικό στοιχείο της ορθόδοξης πίστης υποκαθίσταται στους νέους θεολόγους από το ερωτικό. Σύμφωνα με τον Γιανναρά: "Να ζεις στην Εκκλησία θα πει να είσαι τρελλά ερωτευμένος με όλους και με όλα. Ο Ισαάκ ο Σύρος λέει: να καίγεται η καρδιά σου ακόμα και για τα πουλιά και για τα ερπετά, ακόμα και για το διάβολο. Αυτή η ερωτική παλαβομάρα είναι η εκκλησία" (Π. Μακρή, ό.π., σ. 32). Η θέση αυτή αποτελεί εκλαΐκευση θεολογικών θέσεων, σύμφωνα με τις οποίες "ο Λόγος σαρκώνεται "εκ της παρθένου" κι αυτή η παρθενική γέννηση είναι η αφθαρσία της φύσης, όταν ο έρωτας υπερβεί τη "φυσική" αναγκαιότητα της ατομικής έκστασης και ολοκληρωθεί ως καθολική έκφραση της φύσης εκτός της φύσεως: στη σάρκα της Παρθένου ο όλος Θεός και ο όλος άνθρωπος ενώνονται ασύγχυτα, άτρεπτα, αδιαίρετα και αχώριστα, στα όρια του πληρώματος της ερωτικής έκστασης των δύο φύσεων... Από κει και πέρα ο έρωτας γίνεται μυστήριο φανερώσεως του Χριστού με την ανθρωπότητα και ο κάθε έρωτας είναι μια δυνατότητα πληρωματικής διάρκειας ως παρθενιά αυθυπέρβασης" (Χ. Γιανναρά, Το πρόσωπο και ο έρως, Αθήνα 1976, σ. 204)..!
..Οι σεξουαλικές μεταφορές χρησιμοποιούνται και από τον Παναγιώτη Νέλλα (Αντί, τ. 232/1983, σ. 27). Αφού αποφανθεί ότι τα ονόματα "εκφράζουν τη σάρκα της εποχής", αναφέρεται στη σχέση αγάπης και έρωτα. Γράφει σχετικά: "Η αγάπη οδεύουσα χωρίς σταματημό συναντάει καθ΄ οδόν το νόστο και τον έρωτα και δεν μπορεί παρά να τον αγκαλιάσει. Μέσ΄ στο ερωτικό αυτό αγκάλιασμα, στη μίξη και την ανάκρουση και τη γαμήλια συνουσία του Λόγου με τη σάρκα, η σάρκα μπορεί να γίνει Σώμα και το Σώμα του λόγου θα λάμψει έτσι σ΄ όλη τη μεταμορφωτική του αίγλη"..
... Ο Ζουράρις γράφει: "βίασέ με με μανικό έρωτα και ξεπάτωσε μέσα μου την πτώση που με δένει με την ύλη". Ο "βιασμός", με τη μεταφορική σημασία του όρου, καταλήγει σε διονυσιακό παραλήρημα: "Εγώ σου, εσύ μου κοπρίτης, συμμορίτης, τριαδικός"..
..Ο Μοσκώφ, αναφερόμενος στο μανικό ερωτα..υποστηρίζει ότι το τριαδικό της θεότητας...εκφράζει και την αποκάλυψη της "ερωτικής υπόστασης του γίγνεσθαι", που θεμελιώνει την "αμετάκλητη απόφαση" των μελών του "όλου σώματος" να ζήσουν ερωτικά" (Αντί, ό.π., σ. 21)..
..Τα όρια ανάμεσα στο "μανικό έρωτα" και τη "θέωση" είναι δυσδιάκριτα, αν και ο πατήρ Μεταλληνός φαίνεται σε επιφυλλίδα του στην Καθημερινή να θεωρεί τον ησυχασμό ως "πεμπτουσία της ορθοδοξίας" και συνυφασμένο με την "καθολική ταυτότητα του γένους". Η θέωση είναι, συνεπώς, συνυφασμένη μάλλον με την "Ησυχία" και τους Αγίους, προφανώς και με τις γνωστές τεχνικές του "ησυχασμού", όπως η ομφαλοσκοπία, παρά με το μανικό έρωτα.
..Κατά τον Μοσκώφ, η θέωση πραγματοποιείται μόνο στις "χώρες της καθ΄ ημάς ανατολής..
..Ο Νέλλας (Αντί, τ. 232/1983, σ. 25) κάνει λόγο για θέωση ανθρώπου και φύσης που προϋποθέτει "ανθρωποίηση της ύλης" και "προσωποποίηση της φύσης"...
..Πολλοί από τους "νέους θεολόγους", π.χ. ο Γιανναράς, διαμαρτύρονται όταν χαρακτιρίζονται από τους επικριτές τους ως μυστικιστές και εκφραστές υπαρξιακών σπασμών και διονυσιακών εμπειριών. Η αναφορά στους "μανικούς έρωτες", η θέωση, η αναγωγή της ύλης στη "σάρκα του Λόγου" ή του "Ολου", οι σεξουαλικές μεταφορές δικαιώνουν αυτή την κριτική, εκτός από την περίπτωση του Στ. Ράμφου και του πατρός Μεταλληνού. Οι διαμαρτυρίες των νέων θεολόγων δείχνουν ότι δεν διαβάζουν ή λησμονούν τα γραπτά τους..
.. Η γλώσσα της αλήθειας είναι κατά κύριο λόγο εικονική. Οι πρώτοι άνθρωποι, με την ίδρυση των οικισμών γύρω από ιερά σημεία ή κέντρα με σταυρική διάταξη, φανέρωσαν έμπρακτα το βίωμά τους για την αλήθεια ως τάξη, κάλλος και αρμονία (Χρ. Γιανναράς, Το προνόμιο της απελπισίας, σ. 35)...
...Από το Προνόμιο της Απελπισίας του Γιανναρά (σσ. 32-33, 37-38 κ.έ.) συνάγεται ότι η μόνη αλήθεια είναι η θεολογική, επειδή η ορθοδοξία είναι "δυναμικό κοινωνικό γεγονός", επειδή η "ελληνική αλήθεια" είναι "σαρκωμένη στα βυζαντινά χτίσματα και στη λαϊκή τέχνη... και στην ορθόδοξη λειτουργία". Η γλώσσα της αλήθειας είναι "γλώσσα λειτουργική....Ο πατήρ Μεταλληνός, ανάλογα, θεωρεί τον άνθρωπο ως "κατοικητήριο της τριαδικής παναλήθειας".
.. Στο πλαίσιο της ορθοδοξίας, οι Κολλυβάδες και ο Αθανάσιος Πάριος, που όλοι οι νέοι θεολόγοι θεωρούν ως γνήσια έκφραση της ορθοδοξίας, ενεθάρρυναν ιδιαίτερα την ελεύθερη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη, θεωρώντας, λ.χ., τα Μαθηματικά ως πηγή αθεϊας..
..Από την ελληνική εμπειρία της αλήθειας προκύπτει ότι τον ίδιο μυστικιστικό και μαγικό χαρακτήρα της "τριαδικής παναλήθειας" έχει, σύμφωνα με τον Γιανναρά, και η φιλοσοφική αλήθεια..
..Από τη μυστικιστική αυτή αντίληψη για τη φιλοσοφία, που τη συσχετίζει και με τη μαγική κατηγορία της μέθεξης, προκύπτει ότι η "αλήθεια δεν είναι δεδομένο τι, αλλά ενεργούμενο πως... είναι η κοσμιότητα της ζωής". "Κατακτάται με τη μετοχή στον κοινό λόγο που είναι και θείο..
..Οι νέοι θεολόγοι προφανώς δεν αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο ορισμένοι από τους χρησμούς τους να μη διαφέρουν από ασυναρτησίες ή μωρίες. Γι΄ αυτό και αποστρέφονται ιδιαίτερα κάθε είδος ορθολογισμού...
..Στον ορθολογισμό καταλογίζουν επίσης ποσοτικό και χρησιμοθηρικό χαρακτήρα, συγχέοντας τον προφανώς με τον αμερικανικό πραγματισμό, που είναι ανορθόλογος. Είναι ενδεικτικό ότι ο Γιανναράς συγχέει τον πραγματισμό με τη μεσαιωνική πραγματοκρατία ή ρεαλισμό, στο Σχεδίασμα, εισαγωγής στη φιλοσοφία..
..Επειδή κάθε μορφή ορθολογισμού προϋποθέτει αφαίρεση και γενίκευση και επειδή οι λειτουργίες αυτές είναι, κατά τον Γιανναρά, υποκειμενικές, έπεται ότι κάθε ορθολογισμός είναι υποκειμενικός. Ο χρησμός αυτός Προύποθέτει άγνοια της γλώσσας ως κοινωνικού θεσμού...
.. ο Μοσκώφ καταδικάζει κάθε προσπάθεια αναζήτησης διδασκαλίας στα Ευαγγέλια (Π. Μακρή, ό.π., σσ. 18 κ.ά).
...Tελικά, ο ορθολογισμός είναι ανιαρός "σαν πληκτική γεροντοκόρη" (Π. Μακρή, σ. 112) και ξεπερασμένος. Τα επιχειρήματα αυτά θυμίζουν βέβαια τις συμβουλές των μόδιστρων και τα συνθήματα των διαφημιστών. Αλλά ο Ράμφος μάς βεβαιώνει ότι η ορθοδοξία δεν φοβάται το συρμό (Π. Μακρή, σσ. 92-93)...
...Πέρα από τα ευτελή αυτά επιχειρήματα, ο Γιανναράς χρησιμοποιεί "επιχειρήματα" δανεισμένα από τη συνειρμική ψυχολογία και την ψυχολογία των εξαρτημένων αντανακλαστικών που χρησιμοποιούν και οι διαφημιστές. Σε πρόσφατη επιφυλλίδα του στην Καθημερινή (28-2-99), ο Γιανναράς αναφέρθηκε στην "παγεράδα του ναζιστικού ρασιοναλισμού". Αν θεωρεί ρασιοναλισμό τις τεχνικές που χρησιμοποίησαν οι Ναζί για να εξοντώσουν τους Εβραίους, τους αθίγγανους κ.ά., θα πρέπει να θεωρήσει ως ρασιοναλιστή και τον Χάιντεργκερ, γιατί ενήργησε ως καταδότης συναδέλφων του, προκειμένου να προωθήσει την αποκάλυψη του "γερμανικού τρόπου ύπαρξης" που πραγματοποιείται με το ναζισμό και να ενισχύσει τη "μεγάλη υπόθεση του ναζισμού" Από την αναφορά του Γιανναρά στο "ναζιστικό ρασιοναλισμό" προκύπτει και το ερώτημα για τη σχέση ανάμεσα στις δοξασίες των νέων θεολόγων και τα φασιστικά και τα ναζιστικά ιδεολογήματα...
.. Η κοινή θεματική της νέας θεολογίας και του ναζισμού ή φασισμού φαίνεται στην απολυτοποίηση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων - της ελληνικότητας και γερμανικότητας,... στην ανάγκη αγώνα κατά του ορθολογισμού (που τόνισε ο θεωρητικός του ιταλικού φασισμού Giovanni Gentile),
...Ακόμα και η προσπάθεια του Στ. Ράμφου να συνδέσει την ορθοδοξία με την εθνική συνείδηση των λαών που τη δέχονται, να θεωρήσει την ορθόδοξη εκκλησία ως εθναρχεύουσα υποχρεωτικά, καθώς και η γνώμη του ότι μόνο "σαν Ελληνες μπορούμε να είμαστε χριστιανοί", θυμίζει - συνειρμικά έστω - τις δοξασίες ορισμένων Ναζί "θεολόγων" περί γερμανικού χριστιανισμού...
.. Οι νέοι θεολόγοι, συνεχίζοντας την παράδοση του Σχολαρίου και των ανθενωτικών, των Κολλυβάδων και του Παπουλάκου, δεν ήταν δυνατό να μείνουν τελείως ανεπηρέαστοι από μια θεματική που μοιάζει με τη ναζιστική και φασιστική θεματική...
..Η καταδίκη των ανθρωπίνων και πολιτικών δικαιωμάτων από τον Γιανναρά στηρίζεται στη λαθεμένη απόφανση ότι είναι ξένα προς την ελληνική παράδοση, ωσάν οι αρχαίοι να μην αναφέρονταν στην "ισηγορία", την "ισονομία", την "ισομοιρία" κλπ...
... η "πολιτική" των νέων θεολόγων έχει έντονα θρησκευτικά και μάλιστα μυστικιστικά στοιχεία, ενώ ο ναζισμός, ιδίως στα γραπτά του "θεωρητικού" Ρόζενμπεργκ, καθώς και ο φασισμός του Μουσολίνι ήταν στο πνεύμα του ειδωλολατρικός. Η μυστικιστική βίωση της παρουσίας του ηγέτη, του οποίου η σχέση με το λαό είναι οιονεί σεξουαλική, είναι ειδωλολατρεία. Ακόμα και ο φασισμός του Φράνκο, του Πεταίν και του Σαλαζάρ, αν και θεοκρατικός και κληρικαλιστικός, δεν εξιδανίκευσε τον αναχωρητή μοναχό όπως οι νέοι θεολόγοι, ιδιαίτερα ο Γιανναράς. Οι αναλογίες ανάμεσα στους χρησμούς του Γιανναρά ιδίως στο ναζισμό και φασισμό, από την άλλη μεριά, εξηγούνται από τις κοινές πηγές και των δύο, ιδιαίτερα σε ότι αφορά ορισμένα κείμενα του Νίτσε, της φιλοσοφίας της ζωής και του Χάιντεγκερ, ο οποίος λειτούργησε ως διαμεσολαβητικός κρίκος ανορθολογισμού και ναζισμού...
..Αμφιβολίες όμως θα προκαλέσουν οι ισχυρισμοί των Νέλλα, Γιανναρά και Μοσκώφ ότι η ακτημοσύνη των μοναχών των κοινοβιακών μοναστηρίων αποτελεί το "μόνο υπαρκτό κομμουνισμό" της εποχής μας, που πραγματοποιείται μάλιστα με ελεύθερη απόφαση αυτών που αποφασίζουν να δεχτούν το μοναχικό σχήμα. Λησμονούν όμως οι νέοι θεολόγοι ότι όλες οι μονές είναι ιδιοκτήτριες ακινήτων, σύμφωνα με τις διατάξεις του αστικού κώδικα περί ιδιοκτησίας, νομής, κατοχής κλπ. Επίσης είναι και εργοδότες...
