Ωστόσο, γίνεται μια προσπάθεια σήμερα να περάσει η ιδέα ότι η θεωρία της τριάδας ήταν αποδεκτή σ’ όλη την ιστορία της εκκλησίας.
Είναι όμως αυτό αλήθεια; Οι ηγέτες της μεταποστολικής εκκλησίας ήταν Τριαδικοί; Υπήρχαν μονοθεϊστές στην ιστορία της εκκλησίας;
Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα δούμε ότι:
(1) Οι αμέσως μετά τους αποστόλους ηγέτες της εκκλησίας ήταν μονοθεϊστές. Είναι βέβαιο ότι δεν δίδαξαν τη διδασκαλία της Τριάδας όπως αναπτύχθηκε αργότερα κι όπως υπάρχει σήμερα.
(2) Ακόμα και μετά την εμφάνιση του τριαδικού δόγματος, στα τέλη του δεύτερου αιώνα, αυτό δεν αντικατέστησε την πίστη στον ένα Θεό σαν επικρατούσα διδασκαλία, μέχρι το 300 περίπου μ.Χ. και παγιώθηκε καθολικά τον 4ο αιώνα.
(3) Μετά που επικράτησε το δόγμα της Τριάδας, μονοθεϊστές υπήρχαν σ’ όλη τη διάρκεια της εκκλησιαστικής ιστορίας.
Η μετά τους αποστόλους εποχή.
Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί συμφωνούν ότι το δόγμα της τριάδας δεν υπήρχε όπως το ξέρουμε σήμερα την εποχή αμέσως μετά τους αποστόλους (δες κεφ.6). Οι Χριστιανοί ηγέτες που διαδέχτηκαν τους αποστόλους ποτέ δεν υπαινίχτηκαν τριαδική διδασκαλία, αλλά μάλλον διαβεβαίωσαν την πίστη τους στο μονοθεϊσμό της Παλαιάς Διαθήκης και τον αποδέχτηκαν χωρίς πρόβλημα όσον αφορά στην θεότητα και στην ανθρώπινη φύση του Ιησού. Αφού αυτοί οι ηγέτες έδωσαν έμφαση στις διδασκαλίες που ταιριάζουν με το μονοθεϊσμό, μπορούμε να θεωρήσουμε σαν βέβαιο ότι η μεταποστολική εκκλησία δεχόταν το μονοθεϊσμό.
Οι πιο εξέχοντες μεταποστολικοί πατέρες ήταν ο Ερμάς, ο Κλήμεντας της Ρώμης, ο Πολύκαρπος και ο Ιγνάτιος. Η διακονία τους αναπτύχθηκε την περίοδο από το 90 μέχρι το 140 μ.Χ.
Ο Ειρηναίος, ένας εξέχων Χριστιανός ηγέτης που πέθανε γύρω στο 200 μ.Χ., είχε έντονα Χριστοκεντρική θεολογία και αμετακίνητη πίστη ότι ο Ιησούς ήταν ο Θεός που φανερώθηκε εν σαρκί. Υποστήριζε ότι ο Λόγος που ενσαρκώθηκε στον Ιησού Χριστό ήταν η σκέψη του Θεού, ο ίδιος ο Πατέρας .
Μερικοί λόγιοι κατατάσσουν τον Ειρηναίο σαν πιστό της «οικονομικής τριάδας». Αυτή η άποψη υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αιώνια τριάδα αλλά μόνο προσωρινή. Επομένως, είναι πολύ πιθανόν, ο Ειρηναίος να πίστευε σε τριάδα δραστηριοτήτων ή φανερώσεων του Θεού παρά σε τρία αιώνια πρόσωπα και μάλιστα έκφρασε κάποιες μονοθεϊστικές ιδέες. Βεβαίως δεν μίλησε ποτέ, όπως τελικά μορφοποιήθηκε το τριαδικό δόγμα, ότι υπάρχουν τρία ξεχωριστά αλλά ίσα πρόσωπα στη θεότητα.
Δεν βρίσκουμε ανάλογες τριαδικές αναφορές στην αμέσως μετά τους αποστόλους εποχή γιατί αναφέρονται μόνο σε ένα Θεό και βλέπουν τον Ιησού σαν το Θεό. Πιθανές αναφορές στο αναδυόμενο δόγμα της Τριάδας, ωστόσο, διαφαίνονται σε γραπτά του δεύτερου αιώνα, που κυρίως επικεντρώνονται στον τριαδικό τρόπο βαπτίσματος.
Υπάρχουν κάποιες πιθανές εξηγήσεις, γι’ αυτές τις προφανώς λίγες αναφορές στην τριαδική ιδέα, σ’ αυτά τα γραπτά.
1. Οι τριαδικοί αναγνώστες και σπουδαστές μπορεί να παραποίησαν αυτά τα εδάφια εξαιτίας της προκατάληψής τους όπως παρερμηνεύουν Βιβλικά εδάφια σαν το Ματθ.κη:19.
2. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα, μεταγενέστεροι τριαδικοί αντιγραφείς να παρέμβαλλαν (πρόσθεσαν) εδάφια από μόνοι τους – πολύ συνηθισμένη τακτική στην εκκλησιαστική ιστορία. Αυτό είναι πολύ πιθανόν, αφού τα μόνα υπάρχοντα αντίγραφα αυτών των αρχαίων γραπτών γράφτηκαν εκατοντάδες χρόνια μετά τη συγγραφή των πρωτότυπων. Για παράδειγμα, ένα αρχαίο γραπτό που ονομάζεται Διδαχή, λέει ότι η κοινωνία πρέπει να δίνεται μόνο σε όσους έχουν βαπτιστεί στο όνομα του Κυρίου, αλλά αναφέρει και βάπτισμα στο όνομα του Πατέρα του Υιού και του Αγίου Πνεύματος . Ωστόσο, το πιο παλιό αντίγραφο της Διδαχής που υπάρχει, είναι του 1056 μ.Χ . Χωρίς αμφιβολία, ψευδοδιδασκαλίες είχαν ήδη αρχίσει να γλιστράνε μέσα στην εκκλησία σε κάποιες περιπτώσεις. Στην πραγματικότητα, τέτοιες διδασκαλίες υπήρχαν από τις μέρες των αποστόλων (Αποκ.α - β) ακόμα και για το πρόσωπο του Χριστού (Β’ Ιωάν.7 Ιούδ.4). Μετά από προσεκτικούς υπολογισμούς όμως, συμπεραίνουμε από ιστορικά γεγονότα ότι οι ηγέτες της εκκλησίας την περίοδο αμέσως μετά τους δώδεκα αποστόλους του Χριστού, ήταν μονοθεϊστές.
Οι πιο εξέχοντες μεταποστολικοί πατέρες ήταν ο Ερμάς, ο Κλήμεντας της Ρώμης, ο Πολύκαρπος και ο Ιγνάτιος. Η διακονία τους αναπτύχθηκε την περίοδο από το 90 μέχρι το 140 μ.Χ.
Ο Ειρηναίος, ένας εξέχων Χριστιανός ηγέτης που πέθανε γύρω στο 200 μ.Χ., είχε έντονα Χριστοκεντρική θεολογία και αμετακίνητη πίστη ότι ο Ιησούς ήταν ο Θεός που φανερώθηκε εν σαρκί. Υποστήριζε ότι ο Λόγος που ενσαρκώθηκε στον Ιησού Χριστό ήταν η σκέψη του Θεού, ο ίδιος ο Πατέρας .
Μερικοί λόγιοι κατατάσσουν τον Ειρηναίο σαν πιστό της «οικονομικής τριάδας». Αυτή η άποψη υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αιώνια τριάδα αλλά μόνο προσωρινή. Επομένως, είναι πολύ πιθανόν, ο Ειρηναίος να πίστευε σε τριάδα δραστηριοτήτων ή φανερώσεων του Θεού παρά σε τρία αιώνια πρόσωπα και μάλιστα έκφρασε κάποιες μονοθεϊστικές ιδέες. Βεβαίως δεν μίλησε ποτέ, όπως τελικά μορφοποιήθηκε το τριαδικό δόγμα, ότι υπάρχουν τρία ξεχωριστά αλλά ίσα πρόσωπα στη θεότητα.
Δεν βρίσκουμε ανάλογες τριαδικές αναφορές στην αμέσως μετά τους αποστόλους εποχή γιατί αναφέρονται μόνο σε ένα Θεό και βλέπουν τον Ιησού σαν το Θεό. Πιθανές αναφορές στο αναδυόμενο δόγμα της Τριάδας, ωστόσο, διαφαίνονται σε γραπτά του δεύτερου αιώνα, που κυρίως επικεντρώνονται στον τριαδικό τρόπο βαπτίσματος.
Υπάρχουν κάποιες πιθανές εξηγήσεις, γι’ αυτές τις προφανώς λίγες αναφορές στην τριαδική ιδέα, σ’ αυτά τα γραπτά.
1. Οι τριαδικοί αναγνώστες και σπουδαστές μπορεί να παραποίησαν αυτά τα εδάφια εξαιτίας της προκατάληψής τους όπως παρερμηνεύουν Βιβλικά εδάφια σαν το Ματθ.κη:19.
2. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα, μεταγενέστεροι τριαδικοί αντιγραφείς να παρέμβαλλαν (πρόσθεσαν) εδάφια από μόνοι τους – πολύ συνηθισμένη τακτική στην εκκλησιαστική ιστορία. Αυτό είναι πολύ πιθανόν, αφού τα μόνα υπάρχοντα αντίγραφα αυτών των αρχαίων γραπτών γράφτηκαν εκατοντάδες χρόνια μετά τη συγγραφή των πρωτότυπων. Για παράδειγμα, ένα αρχαίο γραπτό που ονομάζεται Διδαχή, λέει ότι η κοινωνία πρέπει να δίνεται μόνο σε όσους έχουν βαπτιστεί στο όνομα του Κυρίου, αλλά αναφέρει και βάπτισμα στο όνομα του Πατέρα του Υιού και του Αγίου Πνεύματος . Ωστόσο, το πιο παλιό αντίγραφο της Διδαχής που υπάρχει, είναι του 1056 μ.Χ . Χωρίς αμφιβολία, ψευδοδιδασκαλίες είχαν ήδη αρχίσει να γλιστράνε μέσα στην εκκλησία σε κάποιες περιπτώσεις. Στην πραγματικότητα, τέτοιες διδασκαλίες υπήρχαν από τις μέρες των αποστόλων (Αποκ.α - β) ακόμα και για το πρόσωπο του Χριστού (Β’ Ιωάν.7 Ιούδ.4). Μετά από προσεκτικούς υπολογισμούς όμως, συμπεραίνουμε από ιστορικά γεγονότα ότι οι ηγέτες της εκκλησίας την περίοδο αμέσως μετά τους δώδεκα αποστόλους του Χριστού, ήταν μονοθεϊστές.
Ο μονοθεϊσμός ήταν η επικρατέστερη πίστη τον δεύτερο και τρίτο αιώνα.
Έχουμε δείξει ότι ο μονοθεϊσμός ήταν η μόνη σημαντική πίστη στις αρχές του δεύτερου αιώνα όσον αφορά στη θεότητα. Ακόμα κι όταν κάποιες μορφές δυθεϊσμού και τριθεϊσμού άρχισαν να αναπτύσσονται, δεν επικράτησαν παρά μονάχα στα τέλη του τρίτου αιώνα. Όλο αυτό το διάστημα, υπήρχαν πολλοί αξιόλογοι μονοθεϊστές ηγέτες και δάσκαλοι που αντιστάθηκαν σ’ αυτή την μετάπτωση από την αρχική πίστη.
Τροπικός (Modalistic) Μοναρχιανισμός.
Αυτός είναι ο όρος που χρησιμοποιείται πιο συχνά από τους ιστορικούς της εκκλησίας όταν θέλουν ν’ αναφερθούν στο μονοθεϊσμό. Η εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα καθορίζει την έννοια ως εξής:
«Ο Τροπικός Μοναρχιανισμός πίστευε ότι όλο το πλήρωμα της θεότητας κατοικεί στο Χριστό, αντιτάχθηκε στην ιδέα κάποιων εκκλησιαστικών συγγραφέων ότι ο Ιησούς ήταν ένας κατώτερος θεός και ισχυριζόταν ότι τα ονόματα Πατέρας και Υιός ήταν μόνο διαφορετικοί προσδιορισμοί του ίδιου αντικειμένου, του ενός Θεού, ο οποίος αναφορικά με τη σχέση που είχε προηγουμένως με τον κόσμο ονομάζεται Πατέρας, αλλά όταν αναφέρεται στη φανέρωσή Του εν σαρκί ονομάζεται Υιός».
Οι πιο σημαντικοί Μοναρχιανοί ηγέτες ήταν ο Νοητός από τη Σμύρνη, ο Πραξέας και ο Σαβέλλιος. Ο Νοητός ήταν δάσκαλος του Πραξέα στη Μικρά Ασία, ο Πραξέας δίδαξε στη Ρώμη γύρω στο 190 και ο Σαβέλλιος κήρυξε στη Ρώμη περίπου το 215. Επειδή ο Σαβέλλιος ήταν ο πιο γνωστός Μοναρχιανός, οι ιστορικοί συχνά ονομάζουν το δόγμα Σαβελλιανισμό. Ο Σαβέλλιος στηριζόταν πάρα πολύ στο λόγο του Θεού και ιδιαίτερα στα εδάφια Έξ.κ:3, Δευτ.ς:4, Ης.μδ:6 και Ιωάν.ι:38 .
Έλεγε ότι ο Θεός φανερώθηκε στη Δημιουργία σαν Πατέρας, σαν Υιός όταν ενσαρκώθηκε και σαν Άγιο Πνεύμα στην αναγέννηση και τον αγιασμό. Μερικοί ερμηνεύουν αυτή τη θέση έτσι ώστε να σημαίνει ότι ο Σαβέλλιος πίστευε ότι αυτές οι τρεις φανερώσεις ήταν χρονικά απόλυτα διαδοχικές. Όμως αν είναι έτσι, δεν αντανακλά την πίστη παλιότερων μονταλιστών ή των σημερινών μονοθεϊστών.
Η εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα περιγράφει έτσι το πιστεύω του Σαβέλλιου: «Η βασική του θέση ήταν ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι το ίδιο πρόσωπο, τρία ονόματα που προσαρτώνται στο ίδιο πρόσωπο. Αυτό που μετράει περισσότερο στο Σαβέλλιο, είναι το μονοθεϊστικό ενδιαφέρον του».
Ο Βασίλειος Στεφανίδης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην εκκλησιαστική ιστορία του που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, αναφέρει σχετικά με το θέμα μας: «Η λύσις την οποίαν έδωσαν οι Μοναρχιανοί εστηρίζετο επί του ορθού λόγου, οιοσδήποτε δε θέσει την βάσιν ταύτην, θα φθάση εις τας αυτάς ιδέας…..Ο Σαβέλλιος μετεχειρίζετο μεν τον όρον «τρία πρόσωπα», αλλ’ ενόει αυτά ως ρόλους, ως προσωπίδας, ήτοι εν και το αυτό πρόσωπον παρουσιάσθη ως πατήρ, κατά την νομοθεσίαν της Παλαιάς Διαθήκης, ως υιός εν τω Ιησού Χριστώ και ως άγιον πνεύμα εν τη Εκκλησία. Ο Σαβέλλιος εκτός του όρου «πρόσωπα» μετεχειρίζετο και τον όρον «ονόματα»……Εκ της διδασκαλίας του Σαβέλλιου (τα τρία πρόσωπα τρεις τρόποι ενεργείας) οι νεώτεροι θεολόγοι ωνόμασαν τους Πατροπασχίτας «Τροπικούς» (Modalisten)»
Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τους Τροπικούς παίρνουμε από τον Τερτυλλιανό (πέθανε περίπου το 225), ο οποίος έγραψε μια πραγματεία ενάντια στον Πραξέα. Σ’ αυτή τη διατριβή αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της διακονίας του «η πλειονότητα των πιστών» ενέμενε στη μονοθεϊστική διδασκαλία.
«Οι απλοί, αυτοί που στην πραγματικότητα (δεν θα τους αποκαλέσω μωρούς ή αμόρφωτους) συγκροτούν πάντοτε την πλειοψηφία των πιστών, ξαφνιάστηκαν με την τροπολογία «τρεις σε ένα» αφού η βασική αρχή της πίστης τους σε ένα αληθινό Θεό, τους διαφοροποιεί από την πίστη σε πολλούς θεούς….» .
Μονοθεϊστές από τον 4ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Έχουμε βρει μαρτυρίες ύπαρξης πολλών άλλων μονοθεϊστών σ΄ όλη τη διάρκεια της εκκλησιαστικής ιστορίας. Πιστεύουμε ότι αυτά που εμείς σήμερα γνωρίζουμε είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Μερικοί ιστορικοί πιστεύουν ότι υπήρχαν στοιχεία μονοθεϊσμού στους Πρισκιλιανιστές (350-700), τους Ευχύτες (350-900) και τους Βογόμιλους (900-1400) .
Φαίνεται ότι οι περισσότεροι μονοθεϊστές δεν άφησαν γραπτές αναφορές. Άλλων τα συγγράμματα μπορεί να καταστράφηκαν από τους νικητές αντίθετους. Πολλοί διώχτηκαν, βασανίστηκαν, πέθαναν με μαρτυρικό θάνατο και τα έργα τους αχρηστεύτηκαν από την επίσημη εκκλησία. Δεν ξέρουμε πόσοι μονοθεϊστές ή μονοθεϊστικές κινήσεις δεν αναφέρονται στην ιστορία, ή πόσοι απ’ αυτούς που αποκαλούνται αιρετικοί ήταν μονοθεϊστές. Αυτό όμως που μπορούμε να δούμε και να καταλάβουμε είναι ότι η πίστη στον ένα Θεό, κατόρθωσε να διατηρηθεί παρά τις βίαιες αντιδράσεις.
Το Μεσαίωνα, ο διαπρεπής λόγιος και θεολόγος Άμπελαρντ (1079-1142) κατηγορήθηκε ότι διδάσκει Σαβελλιανισμό (Μονοθεϊσμό) . Τελικά οι εχθροί του τον ανάγκασαν ν’ αποτραβηχτεί από τη διδασκαλία. Αυτός τότε ζήτησε καταφύγιο σ’ ένα μοναστήρι στο Κλωνύ της Γαλλίας κι εκεί πέθανε.
Η Μεταρρύθμιση έχει να επιδείξει πολλούς που αντιτάχθηκαν στη διδασκαλία της Τριάδας υποστηρίζοντας το Μονοθεϊσμό. Ένας διαπρεπής αντιτριαδικός την περίοδο της Μεταρρύθμισης ήταν ο Μιχαήλ Σερβέτος (1511-1553), διακεκριμένος γιατρός από την Ισπανία. Είχε μόνο λίγους ακόλουθους, αν και μερικοί ιστορικοί τον θεωρούν σαν τη κινητήρια δύναμη για την πρόοδο του Πανθεϊσμού. Ωστόσο κατηγορηματικά δεν ήταν Πανθεϊστής, γιατί αναγνώριζε ότι ο Ιησούς είναι ο Θεός. Η παρακάτω περιγραφή του, καθαρά φανερώνει ότι ήταν ένας αληθινός Μονοθεϊστής: «Η άρνηση από το Σερβέτο τριών προσώπων μέσα στη θεότητα και της αιώνιας προΰπαρξης του Υιού μαζί με την πίστη του στον αναβαπτισμό, δημιουργούσε την ίδια απέχθεια στους Καθολικούς και τους Διαμαρτυρόμενους».
Ο Σερβέτος έγραψε κάποτε: «Δεν υπάρχει άλλο πρόσωπο του Θεού εκτός απ’ αυτό του Χριστού….το πλήρωμα της θεότητας του Πατέρα είναι μέσα σ’ Αυτόν». Ο Σερβέτος προχώρησε ακόμα πιο πολύ και ονόμασε τη διδασκαλία της Τριάδας, τρικέφαλο τέρας. Πίστευε ότι αναγκαστικά σε οδηγεί σε πολυθεϊσμό κι ότι ήταν μια πλάνη απ’ το διάβολο. Πίστευε ακόμα ότι επειδή η εκκλησία αποδέχτηκε την τριαδική διδασκαλία, ο Θεός επέτρεψε να έρθει κάτω από την ηγεμονία του Πάπα κι έτσι να χάσει το Χριστό. Δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί οι Διαμαρτυρόμενοι αφού βγήκαν απ’ τον Καθολικισμό, επέμεναν να διατηρούν τις εξωβιβλικές και ανθρώπινες θεωρίες περί τριάδας.
Ο Σερβέτος καταδικάστηκε και πέθανε στην πυρά το 1553 για την πίστη του στον ένα Θεό, με την επιδοκιμασία του Ιωάννη Καλβίνου .
Ο Εμμανουήλ Σβέντενμποργκ (1688-1772), Σουηδός φιλόσοφος και συγγραφέας θρησκευτικών έργων, έκφρασε μια όμορφη αντίληψη του Μονοθεϊσμού. Βέβαια δίδαξε και πολλές άλλες διδασκαλίες που εμείς δεν τις δεχόμαστε, αλλά είχε αποκάλυψη για το ποιος είναι πραγματικά ο Ιησούς. Χρησιμοποίησε τον όρο τριάδα, αλλά έλεγε ότι είναι μόνο «τρεις τρόποι φανέρωσης» κι όχι τριάδα αιώνιων προσώπων. Χρησιμοποίησε το Κολ.β:9 για να αποδείξει ότι όλη η τριάδα ήταν μέσα στον Ιησού Χριστό και αναφερόταν στον Ησ.θ:6 και Ιωάν.ι:30 για ν’ αποδείξει ότι ο Ιησούς είναι ο Πατέρας. Αρνήθηκε την προΰπαρξη του Υιού, δεχόμενος ότι ο Υιός του Θεού ήταν η ανθρώπινη φύση δια της οποίας ο Θεός φανέρωσε τον Εαυτό Του στον κόσμο. Πίστευε ακόμα ότι ο Ιησούς είναι ο Γιάχβε της Παλαιάς Διαθήκης ο οποίος πήρε ανθρώπινη μορφή προκειμένου να σώσει την ανθρωπότητα. Ο Σβέντενμποργκ έγραψε: «Οποιοσδήποτε δεν πλησιάζει τον αληθινό Θεό του ουρανού και της γης, δεν μπορεί να μπει στον ουρανό, γιατί ο ουρανός είναι του μόνου αληθινού Θεού που είναι ο Ιησούς Χριστός, ο Γιάχβε ο Κύριος. Αυτός είναι ο Δημιουργός, Αυτός είναι ο Λυτρωτής, Αυτός είναι που μας αναγεννάει, είναι δηλαδή την ίδια στιγμή Πατέρας, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Αυτό είναι το ευαγγέλιο που πρέπει να κηρυχτεί».
Είδε το Θεό (τον Ιησού) ν’ αποτελείται από τον Πατέρα, τον Υιό και το Πνεύμα, όπως ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα, ψυχή και πνεύμα – μια αναλογία όχι τόσο ιδιαίτερα κατάλληλη. Όμως, η ερμηνεία της θεότητας που έδωσε μοιάζει πολύ μ’ αυτή των σημερινών Μονοθεϊστών.
Ο Τζων Μίλερ, Πρεσβυτεριανός εργάτης του ευαγγελίου στην Αμερική, έγραψε το 1876 το βιβλίο «Είναι ο Θεός Τριάδα;». Σ’ αυτό χρησιμοποιεί ορολογία ελαφρά διαφορετική απ’ αυτή των σημερινών Μονοθεϊστών, αλλά οι σκέψεις που εκφράζει είναι βασικά οι ίδιες. Είναι εκπληκτικό να διαβάσει κανείς το βιβλίο του και να δει πόσο κοντά βρίσκεται στις σημερινές θέσεις του Μονοθεϊσμού, συμπεριλαμβανομένου και του Ματθ.κη:19. Ο Μίλερ πίστευε ότι η διδασκαλία της Τριάδας δεν είναι Βιβλική κι ότι κατά ένα μεγάλο μέρος εμποδίζει την εκκλησία να πλησιάσει τους Εβραίους και τους Μωαμεθανούς. Κήρυττε κατηγορηματικά την πλήρη θεότητα του Ιησού Χριστού.
Μονοθεϊστές, υπήρχαν τον 19ο αιώνα και στην Αγγλία. Ο Δαβίδ Κάμπελ λέει ότι βρήκε ένα βιβλίο γραμμένο το 1828, όπου διδασκόταν ο Μονοθεϊσμός . Συγγραφέας του βιβλίου ήταν ο Τζων Κλόβς, ποιμένας της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου στο Μάντσεστερ.
Ο Κάρολος Πάρχαμ, ο πρώτος ηγέτης της Πεντηκοστιανής κίνησης του 20ου αιώνα, άρχισε να βαπτίζει στο όνομα του Ιησού, αν και φαινομενικά δεν ταίριαζε μ’ αυτή την πρακτική, με μια κατηγορηματική άρνηση της θεωρίας της Τριάδας. Μετά το 1913, πολλοί Πεντηκοστιανοί αρνήθηκαν τη θεωρία της Τριάδας και τον τριαδικό τρόπο βαπτίσματος κι έτσι ξεκίνησε η σημερινή κίνηση των Μονοθεϊστών.
Σήμερα, υπάρχουν αρκετές μονοθεϊστικές εκκλησίες και οργανισμοί. Οι μεγαλύτερες που έχουν έδρα την Αμερική είναι: Η «Διεθνής Ενωμένη Πεντηκοστιανή Εκκλησία» (η μεγαλύτερη), οι «Πεντηκοστιανές συναθροίσεις του κόσμου», οι «Βιβλικές εκκλησίες του Κυρίου μας Ιησού Χριστού ανά τον κόσμο» και άλλες. Η Ενωμένη Πεντηκοστιανή εκκλησία στην Κολομβία είναι γηγενής και είναι η μεγαλύτερη μη Καθολική εκκλησία στη χώρα. Η «Αποστολική εκκλησία πίστης στον Ιησού Χριστό», με έδρα το Μεξικό, η Μονοθεϊστική Πεντηκοστιανή κίνηση στη Ρωσία, η «Αληθινή εκκλησία του Ιησού» στην Κίνα που ιδρύθηκε από Κινέζους στην ενδοχώρα, αλλά τώρα η έδρα της είναι στην Ταϊβάν. Υπάρχουν περίπου 130 μικρότεροι οργανισμοί σ΄ όλο τον κόσμο, ανεξάρτητες εκκλησίες και χαρισματικές κινήσεις που είναι Μονοθεϊστικές.
Στην Ελλάδα, σήμερα, ο Μονοθεϊσμός εκπροσωπείται από συναθροίσεις σε διάφορες πόλεις της χώρας. Υπάρχουν όμως και κάποιες Μονοθεϊστικές ομάδες που λειτουργούν κυρίως σαν χαρισματικές κινήσεις και δεν δίνουν μεγάλη έμφαση σ' αυτή την αλήθεια.
Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός:
Ο Μονοθεϊσμός στην πρώτη εκκλησία
Ποια είναι η φύση του Θεού; Ποια είναι η σχέση του Ιησού Χριστού με το Θεό; Αυτές οι δύο ερωτήσεις είναι θεμελιώδεις για το χριστιανισμό. Οι παραδοσιακές απαντήσεις του χριστιανισμού δίδονται μέσα από τη διδασκαλία της Τριάδας. Όμως, τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού, αυτή η διατύπωση δεν ήταν κατά κανένα τρόπο η πίστη της εκκλησίας του Ιησού Χριστού. Στην πραγματικότητα, η «Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια» αναφέρει ότι το δεύτερο αιώνα μ. Χ. «η τριαδική θεωρία ήταν κάτι μελλοντικό» κι ότι το Τριαδικό δόγμα «δεν εδραιώθηκε στερεά, παρά στα τέλη του 4ου αιώνα».
Υπήρχαν πολλές ερμηνείες σχετικά με τη φύση του Θεού και του Χριστού, κάποιες απ’ τις οποίες βρήκαν ευρύτατη αποδοχή. Μια απ’ τις πιο σημαντικές ερμηνείες ήταν αυτή του Τροπικού Μοναρχιανισμού, η οποία αποδεχόταν ότι ο Θεός είναι απόλυτα είς κι ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο Θεός.
Σύμφωνα με τον εκκλησιαστικό ιστορικό Αντόλφ Χάρνακ, ο Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός ήταν ο πιο επικίνδυνος αντίπαλος της θεωρίας της Τριάδας την περίοδο από το 180 – 330 μ.Χ. Διαπιστώνει από αποσπάσματα που έχει πάρει από τον Ιππόλυτο, τον Τερτυλλιανό και τον Ωριγένη, ότι ο Μονταλισμός ήταν η επίσημη θεωρία στη Ρώμη σχεδόν μια ολόκληρη γενιά, κι ότι την ασπαζόταν η πλειονότητα των Χριστιανών.
Παρά την ολοφάνερη σπουδαιότητα, είναι δύσκολο να καταλήξει κανείς σε μια πλήρη περιγραφή, όσο αφορά στο τι ήταν πραγματικά ο Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, μερικοί απ’ τους πιο εξέχοντες Μονταλιστές ήταν ο Νοητός, ο Πραξέας, ο Σαβέλλιος, ο Επίγονος, ο Κλεομένης, ο Μάρκελλος Αγκύρας. Τουλάχιστο δύο Ρωμαίοι επίσκοποι (αργότερα καταγράφηκαν σαν πάπες), ο Κάλλιστος και ο Ζεφυρίνος, κατηγορήθηκαν σαν Μονταλιστές από τους αντιπάλους τους. Είναι δύσκολο να αντλήσει κανείς ακριβείς πληροφορίες γι’ αυτούς τους άντρες και τι πίστευαν, επειδή οι υπάρχουσες ιστορικές πηγές είναι όλες γραμμένες από τους τριαδικούς αντιπάλους τους που με κάθε τρόπο προσπαθούσαν να αναιρέσουν τη διδασκαλία των ανταγωνιστών τους.
Χωρίς αμφιβολία, η διδασκαλία των Μονταλιστών παρερμηνεύτηκε, παραποιήθηκε και διαστρεβλώθηκε στην πορεία. Επομένως, είναι αδύνατον να βρεθεί μια ακριβής περιγραφή του τι πίστευαν συγκεκριμένοι Μονταλιστές.
Ωστόσο, συγκεντρώνοντας και ταιριάζοντας διάφορες αναφορές γι’ αυτούς τους ανθρώπους, είναι δυνατό να φτάσουμε σε μια αρκετά καλή κατανόηση του Μονταλισμού.
Για παράδειγμα, υπήρχαν κάποιες θεολογικές διαφορές ανάμεσα στο Νοητό, τον Πραξέα, το Σαβέλλιο και το Μάρκελλο. Πόσο σοβαρές ήταν αυτές, είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς. Το σίγουρο είναι ότι όλοι τους υποστήριζαν την πλήρη θεότητα του Ιησού Χριστού και δεν δεχόταν διαχωρισμό προσώπων στη θεότητα.
Η διδασκαλία του Μονταλισμού συνήθως καθορίζεται σαν η πίστη ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι μόνο φανερώσεις, ή τρόποι (modes) του ενός Θεού (Μοναρχία) και γι’ αυτό και ονομάστηκε Τροπικός (Μονταλιστικός) Μοναρχιανισμός. Θα πρέπει να τον ξεχωρίσουμε από το δυναμικό Μοναρχιανισμό που επίσης υποστήριζε τη μονότητα του Θεού, αλλά αξίωνε ότι ο Ιησούς ήταν ένα ιεραρχικά κατώτερο όν. Πιο αναλυτικά, ο Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός είναι η πίστη που θεωρεί ότι ο Ιησούς είναι η ενσάρκωση της θεότητας και είναι ο Πατέρας αυτός που ενσαρκώθηκε.
Αυτή η άποψη έχει το φανερό πλεονέκτημα ότι δέχεται την έντονη Εβραϊκή μονοθεϊστική παράδοση και συγχρόνως υποστηρίζει την πίστη των πρώτων Χριστιανών ότι ο Ιησούς είναι ο Θεός. Την ίδια στιγμή αποφεύγει τα παράδοξα και μυστηριώδη της τριαδικής διδασκαλίας.
Ωστόσο, οι τριαδικοί προβάλλουν το επιχείρημα ότι δεν είναι ικανοποιητική περιγραφή για το Λόγο, τον προϋπάρχοντα Χριστό, ή τη Βιβλική διάκριση ανάμεσα στον Πατέρα και τον Υιό. Ανάλυση του Μονταλισμού φανερώνει τις απαντήσεις σ’ αυτές τις αντιρρήσεις.
Ο Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός δεν έχει απλά διαφορετική ιδέα σχετικά με το Θεό απ’ αυτή των τριαδικών, αλλά και διαφορετικούς όρους για το Λόγο και τον Υιό. Η βασική τους θέση ήταν ότι ο Λόγος (Ιωάν.α) δεν είναι ένα ξεχωριστό πρόσωπο, αλλά μάλλον είναι ταυτισμένος με το Θεό όπως ένας άνθρωπος και ο λόγος του. Είναι δύναμη «αδιαίρετη και αχώριστη απ’ τον Πατέρα», όπως περιέγραψε την πίστη ο Ιουστίνος Μάρτυρας. Για τον Μάρκελλο, ο Λόγος είναι ο ίδιος ο Θεός, εν ενεργεία. Έτσι, η τριαδική θεώρηση του Λόγου σαν ένα ξεχωριστό όν (βασισμένη στη φιλοσοφία του Φίλωνα) απορρίπτεται. Οι Μονταλιστές δεχόταν την ενσάρκωση του Λόγου στο Χριστό, με την έννοια ότι ήταν η προέκταση του Πατέρα σε σωματική μορφή.
Παρεμφερής είναι και η ερμηνεία που έδιναν οι Μονταλιστές για τον Υιό. Υποστήριζαν ότι ο όρος Υιός αναφέρεται στον Πατέρα που φανερώθηκε εν σαρκί. Ο Πραξέας αρνιόταν την προΰπαρξη του Υιού και χρησιμοποιούσε τον όρο Υιός για να αναφερθεί μόνο στην ενσάρκωση. Η διάκριση ανάμεσα στον Πατέρα και τον Υιό είναι ότι ο όρος Πατέρας αναφέρεται σ’ Αυτό καθ’ Αυτό το Θεό, ενώ ο όρος Υιός αναφέρεται στη φανέρωση του Πατέρα σε σάρκα, στο πρόσωπο του Ιησού. Το Πνεύμα που ήταν μέσα στον Ιησού ήταν ο Πατέρας, αλλά ο όρος Υιός αναφέρεται συγκεκριμένα στην ανθρώπινη φύση του Ιησούς. Πιο καθαρά, λοιπόν, οι Μονταλιστές δεν εννοούσαν ότι οι όροι Πατέρας και Υιός είναι εναλλακτικοί σαν ορολογία. Μάλλον εννοούσαν ότι αυτές οι δύο λέξεις δεν φανερώνουν ξεχωριστές υποστάσεις (πρόσωπα) του Θεού αλλά μόνο διαφορετικές λειτουργίες του ένα Θεού.
Τοποθετώντας τώρα μαζί τις έννοιες Λόγος και Υιός, μπορούμε να καταλάβουμε πως έβλεπαν οι Μονταλιστές τον Ιησού. Ο Νεότιος έλεγε ότι ο Ιησούς ήταν Υιός επειδή γεννήθηκε, αλλά ήταν επίσης ο Πατέρας.
Η Μονταλιστική διδασκαλία για το Λόγο ταύτιζε το Πνεύμα του Ιησού με τον Πατέρα. Η ενσάρκωση ήταν κατά κάποιο τρόπο η τελική φανέρωση του Θεού, κατά την οποία ο Πατέρας αποκάλυψε πλήρως τον Εαυτό Του. Μ’ αυτό βέβαια δεν εννοούσαν ότι ο Ιησούς ήταν μια πνευματική οντότητα, γιατί και ο Πραξέας και ο Νεότιος έδωσαν έμφαση στην ανθρώπινη φύση του Ιησού και ιδιαίτερα στις ανθρώπινες αδυναμίες και παθήματα. Γι’ αυτούς ο Ιησούς ήταν η ενσάρκωση του πληρώματος της θεότητας κι όχι κάποιου ξεχωριστού προσώπου που ονομάζεται Υιός ή Λόγος.
Κάποιοι προσπάθησαν να ρίξουν μομφή στο Μονταλισμό, ονομάζοντάς τους Πατροπασχίτες, ότι δηλαδή ο Πατέρας υπέφερε και πέθανε πάνω στο σταυρό. Ο Τερτυλλιανός ήταν ο πρώτος κατηγόρησε έτσι τους Μονταλιστές. Ερμήνευσε τις θέσεις τους έτσι ώστε να σημαίνουν ότι ο Πατέρας είναι το ίδιο με τον Υιό, άρα ο Πατέρας πέθανε, κάτι που είναι καθαρά αδύνατον. Μ’ αυτό τον τρόπο προσπάθησε να κοροϊδέψει και να αντικρούσει το Μονταλισμό.
Αργότερα, κάποιοι ιστορικοί, εκλαμβάνοντας τη θέση του Τερτυλλιανού σαν σωστή, έβαλαν στους Μονταλιστές την ταμπέλα «Πατροπασχίτες». Ωστόσο, ο Πραξέας είχε εξηγήσει ότι αν και ο Ιησούς ήταν ο Πατέρας που φανερώθηκε εν σαρκί, πέθανε μόνο ως προς την ανθρώπινη φύση Του, σαν Υιός. Ο Σαβέλλιος αντέκρουσε την κατηγορία του Πατροπασχιτισμού με παρόμοιο τρόπο.
Όλο το θέμα μπορεί εύκολα να ξεκαθαρίσει, αν καταλάβει κανείς ότι ο Μονταλισμός δεν δίδασκε, όπως ο Τερτυλλιανός υπέθετε, ότι ο Πατέρας είναι ο Υιός, αλλά μάλλον ότι ο Πατέρας είναι μέσα στον Υιό. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Σαβέλλιος εξήγησε ότι ο Λόγος δεν ήταν ο Υιός, αλλά ήταν ντυμένος τον Υιό. Άλλοι Μονταλιστές, θέλοντας ν’ αντικρούσουν την κατηγορία, εξήγησαν ότι αυτός που έπαθε ήταν ο Υιός ενώ ο Πατέρας συνέπασχε με την έννοια ότι συμπόνεσε, σπλαχνίστηκε. Αυτός που πέθανε δηλαδή ήταν ο άνθρωπος Ιησούς. Ο Πατέρας, το Πνεύμα του Θεού που ήταν μέσα στον Ιησού δεν μπορούσε να πάθει ή να πεθάνει με καμιά φυσική έννοια, αν και λυπόταν για τα παθήματα του ανθρώπου Ιησού. Ο Ζεφυρίνος έλεγε, «Εγώ ξέρω μόνο ένα Θεό, τον Χριστό Ιησού. Κανείς άλλος δεν γεννήθηκε και κανείς δεν θα μπορούσε να πάθει….δεν ήταν ο Πατέρας που πέθανε αλλά ο Υιός».
Μετά απ’ όλες αυτές τις δηλώσεις, φαίνεται καθαρά ότι οι Μονταλιστές δεν υποστήριζαν ότι ο Πατέρας ήταν σάρκα, αλλά ότι ντύθηκε ή φανερώθηκε εν σαρκί. Η σάρκα πέθανε, αλλά όχι το αιώνιο Πνεύμα. Έτσι λοιπόν, ο όρος «Πατροπασχιτισμός» είναι ανακριβής και παραπλανητικός με πρόθεση εξαπάτησης όσον αφορά στις θέσεις των Μονταλιστών.
Βασικά, ο Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός δίδασκε ότι στη θεότητα δεν υπάρχει αριθμητική διαίρεση αλλά μόνο διάκριση ονομάτων και ενεργειών. Ο όρος Υιός αναφέρεται στην ενσάρκωση. Αυτό σημαίνει ότι ο Υιός δεν έχει αιώνια φύση, αλλά είναι ένας τρόπος ενέργειας του Θεού, συγκεκριμένα για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Δεν υπάρχει προϋπάρχων Υιός, αλλά μπορεί κανείς να μιλήσει για προϋπάρχοντα Χριστό, εφόσον το Πνεύμα του Χριστού είναι ο ίδιος ο Θεός. Ο Λόγος φαίνεται ν’ αναφέρεται στο Θεό εν ενεργεία. Ο Ιησούς είναι ο Λόγος ή η ενέργεια του Πατέρα ντυμένη με σάρκα. Το Άγιο Πνεύμα δεν είναι ξεχωριστή οντότητα, όπως και ο Λόγος. Ο όρος Άγιο Πνεύμα περιγράφει τι είναι ο Θεός και αναφέρεται στη δύναμη και την ενέργεια του Θεού στον κόσμο. Και οι δύο όροι Άγιο Πνεύμα και Λόγος αναφέρονται στον ίδιο το Θεό, σε συγκεκριμένο κάθε φορά τρόπο ενέργειας.
Η επίδραση του Μονταλιστικού Μοναρχιανισμού ήταν ότι διακήρυξε ξανά την ιδέα της Παλαιάς Διαθήκης, ότι δηλαδή ο Θεός είναι είς, αόρατος, αλλά μπορεί να φανερωθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Επιπλέον, ο Ιησούς Χριστός αναγνωρίζεται σαν ο μόνος Θεός που φανερώθηκε σε ανθρώπινο σώμα. Κατά συνέπεια, ο Μονταλισμός αναγνωρίζει την πλήρη θεότητα του Ιησού, κάτι που δεν κάνουν οι τριαδικοί. Η πληρότητα του Θεού είναι μέσα στο Χριστό Ιησού.
Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Μονταλιστικός Μοναρχιανισμός μπορεί να προσδιοριστεί σαν η πίστη που δέχεται ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι φανερώσεις του ενός Θεού κι όχι διαίρεση προσώπων. Επιπλέον, ο ένας Θεός εκφράζεται απόλυτα στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού.
