Επιστολές (2)

 

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΡΩΜΑΙΟΥΣ

ΜΕΡΟΣ Ι

 

Α.  ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Γράφτηκε από τον απόστολο Παύλο. Απ’ το πρώτο κιόλας εδάφιο συστήνει τον εαυτό του σαν υπηρέτη του Ιησού Χριστού, που έχει καλεστεί να είναι απόστολος και ξεχωρισμένος για το ευαγγέλιο του Θεού.

Ο όρος υπηρέτης σημαίνει «υπηρέτης σε δεσμά». Ο απόστολος Παύλος βλέπει τον εαυτό του σαν ένα δεμένο δούλο του Ιησού Χριστού. Σ’ αυτό το μάθημα βλέπουμε την αρχή που στην πραγματικότητα οδήγησε την ζωή του Παύλου: «Ούτω πρόθυμος είμαι, το κατ’ εμέ, να κηρύξω το ευαγγέλιον» (εδαφ.15). Σ’ αυτή την δήλωση βρίσκουμε αυτό που οδήγησε τον Παύλο μέσα σ’ ολόκληρη την διακονία του και τον έκανε να είναι τόσο σπουδαίος απόστολος.

Προς Ρωμαίους (092)

Δοξολογία (ις:25-27)

Σε αντίθεση με άλλες επιστολές του Παύλου, η προς Ρωμαίους κλείνει με δοξολογία προς το Θεό. Η πλειοψηφία των ελληνικών χειρογράφων τοποθετεί αυτό το απόσπασμα μετά το ιδ:23. Ίσως οι παλιοί αντιγραφείς δεν πίστευαν ότι θα μπορούσε να είναι το τέλειωμα, δεδομένου ότι δεν ήταν μια ευλογία, (σαν τέλειωμα) σε άλλες επιστολές του Παύλου. Η εναλλακτική θέση ενδέχεται επίσης να υποδηλώνει ότι η προς Ρωμαίους διανεμήθηκε μερικές φορές σε άλλες εκκλησίες χωρίς το προσωπικό υλικό των κεφαλαίων ιε & ις. Ακόμα κι αν κάποιος αμφισβητεί την τοποθέτηση αυτού του εδαφίου, δεν υπάρχει κανένας λόγος να αμφισβητήσει την αυθεντικότητα.

Προς Ρωμαίους (091)

Χαιρετίσματα από συντρόφους του Παύλου (ις:21-24)

Αυτοί που ήταν με τον Παύλο τον καιρό που γράφτηκε η επιστολή, έστειλαν κι αυτοί τους χαιρετισμούς τους. Όπως το ις:3-16, και αυτό το απόσπασμα αποδεικνύει την αδελφότητα, την αφοσίωση και την αγάπη της πρώτης εκκλησίας. Βοηθά να προσδιορίσουμε την Κόρινθο σαν τον τόπο που γράφτηκε η επιστολή. Χρησιμεύει επίσης για την αυθεντικότητα της επιστολής, ιδιαίτερα το τελευταίο μέρος αυτής.

Ρωμ.ις:21 Σας ασπάζονται ο Τιμόθεος ο συνεργός μου, και Λούκιος και Ιάσων και Σωσίπατρος οι συγγενείς μου.

Προς Ρωμαίους (090)

Τελική νουθεσία (ις:17-20)

Η παραίνεση αυτή είναι ασυνήθιστη για την επιστολή, γιατί μόνο εδώ ο Παύλος αναλαμβάνει την αποστολική εξουσία με τόσο δυναμικό τρόπο. Σε όλη την επιστολή ήταν πολύ προσεκτικός και διακριτικός, επικαλείτο πάντοτε τη Γραφή για να καθιερώσει τις προτάσεις του, έχοντας επίγνωση ότι δεν είχε μιλήσει αυτός στους Ρωμαίους, ούτε τους είχε υπηρετήσει. Ωστόσο, ο Θεός έκρινε προφανώς αυτό το προειδοποιητικό μήνυμα ότι είναι τόσο σημαντικό, ώστε να δικαιολογείται η δυναμική νουθεσία. 

Προς Ρωμαίους (089)

Ρωμ.ις:11 Ασπάσθητε τον Ηρωδίωνα τον συγγενή μου. Ασπάσθητε τους εκ της οικογενείας του Ναρκίσσου, τους όντας εν Κυρίω.

Ο Παύλος απευθύνεται στον Ηρωδίωνα, άλλο συγγενή ή ίσως απλά ένα συγχωριανό του Εβραίο και τους πιστούς της οικογένειας του Νάρκισσου. Ενδεχομένως, ο Αριστόβουλος και ο Νάρκισσος να ήταν επιφανείς πολίτες με πολυμελείς οικογένειες και πολλούς υπηρέτες. Ίσως σ’ αυτά τα δύο εδάφια ο Παύλος να απευθύνεται στην πραγματικότητα σε δύο εκκλησίες που λειτουργούσαν στα αντίστοιχα σπίτια τους.

Προς Ρωμαίους (088)

Ρωμ.ις:5 Ασπάσθητε και την κατ' οίκον αυτών εκκλησίαν. Ασπάσθητε Επαίνετον τον αγαπητόν μου, όστις είναι απαρχή της Αχαΐας εις τον Χριστόν.

Μια τοπική συνάθροιση μαζευόταν στο σπίτι αυτού του ζευγαριού. Ενώ όλοι οι άγιοι μιας πόλης, θεωρούντο μέλη της μίας εκκλησίας αυτής της πόλης, συνήθως δεν υπήρχε τόπος όπου θα μπορούσαν να μαζευτούν όλοι μαζί. Δεν υπήρχαν κτήρια εκκλησιών. Συνήθως μαζευόταν σε μικρές ομάδες στα σπίτια. 

Κάθε κατ’ οίκον συνάθροιση θα μπορούσε να ονομαστεί εκκλησία, υπό μία έννοια, όπως έκανε εδώ ο Παύλος. Από πολλές απόψεις, ο ηγέτης της κατ’ οίκον εκκλησίας, θα αντιστοιχούσε με ένα σύγχρονο ποιμένα. Προφανώς, οι εργάτες των κατ’ οίκων εκκλησιών, ήταν οι πρεσβύτεροι της Εκκλησίας της πόλης, με κάποιον Επίσκοπο πάνω από όλους στην πόλη.

Προς Ρωμαίους (087)

Ρωμ.ιε:33 Ο δε Θεός της ειρήνης είη μετά πάντων υμών· αμήν.

Συνοψίζοντας αυτά τα σχέδια, ο Παύλος εμπιστεύεται τους αναγνώστες του στο Θεό της ειρήνης. Αφού ζήτησε τις προσευχές τους, προσευχήθηκε ο ίδιος γι’ αυτούς. (Ο Παύλος χρησιμοποίησε τον ίδιο τίτλο για το Θεό στο ις:20. Παρόμοια χρήση άλλων τίτλων μπορούμε να βρούμε στο ιε:5 και ιε:13.)

Γ. Σύσταση της Φοίβης (ις:1-2)

Ρωμ.ις:1 Συνιστώ δε εις εσάς Φοίβην την αδελφήν ημών, ήτις είναι διάκονος της εκκλησίας της εν Κεγχρεαίς,

Το πρώτο εδάφιο συστήνει τη Φοίβη, μία διάκονο της εκκλησίας των Κεχρεών, το ανατολικό λιμάνι της Κορίνθου (Βλ. Πράξεις ιη:18). Αυτό το απόσπασμα δείχνει καθαρά ότι Παύλος έγραψε την επιστολή στην Κόρινθο και η Φοίβη την παρέδωσε στη Ρώμη.

Προς Ρωμαίους (086)

Ρωμ.ιε:25 Τώρα δε υπάγω εις Ιερουσαλήμ, εκπληρών την διακονίαν εις τους αγίους.

Ωστόσο, πριν ο Παύλος θα μπορούσε να επισκεφθεί τη Ρώμη, είχε ένα ειδικό καθήκον να ολοκληρώσει: χρειαζόταν να ταξιδέψει στην Ιερουσαλήμ για να υπηρετήσει τους αγίους εκεί.

Ρωμ.ιε:26 Διότι ευηρεστήθησαν η Μακεδονία και Αχαΐα να κάμωσί τινά βοήθειαν εις τους πτωχούς των αγίων των εν Ιερουσαλήμ.

Συγκεκριμένα, επρόκειτο να φέρει χρηματικές συνεισφορές από τις εκκλησίες των Εθνικών στη Μακεδονία και την Αχαΐα προς τους φτωχούς αγίους της Ιερουσαλήμ. Η Μακεδονία και η Αχαΐα ήταν ρωμαϊκές επαρχίες που αποτελούσαν το κύριο σώμα της αρχαίας Ελλάδας. Η Μακεδονίας ήταν στα βόρεια της Ελλάδας, όπου βρισκόταν οι πόλεις Βέροια, Θεσσαλονίκη και Φίλιπποι. Στην Αχαΐα βρισκόταν η Αθήνα και η Κόρινθος. Αυτές οι δύο επαρχίες ήταν η περιοχή της πιο πρόσφατης διακονίας του Παύλου (Πράξεις ιθ:21), αλλά προφανώς και άλλοι τομείς, όπως η Γαλάτεια, συνέβαλαν επίσης (Α’  Κορ.ις:1). Βρίσκουμε αναφορές περί αυτών στις Πράξ.κδ:17, Α’ Κορ.ις:1-4 και Β΄ Κορ.η και θ.

Προς Ρωμαίους (085)

Ρωμ.ιε:21 αλλά καθώς είναι γεγραμμένον· Εκείνοι προς τους οποίους δεν ανηγγέλθη περί αυτού θέλουσιν ιδεί, και εκείνοι οίτινες δεν ήκουσαν θέλουσι νοήσει.

Κηρύττοντας το Ευαγγέλιο σ’ εκείνους που ποτέ δεν είχαν ακούσει, ο Παύλος προσπάθησε να εκπληρώσει το Ησαΐας νβ:15.

Δεν είναι κάθε διακονία σαν του Παύλου. Ο Παύλος αναγνώριζε ότι άλλοι πότισαν και άλλοι οικοδόμησαν πάνω στο θεμέλιο που είχε βάλει (Α’ Κορ.γ:6-10). Ωστόσο, οι κήρυκες σήμερα θα πρέπει να έχουν το ίδιο βάρος να ευαγγελίσουν τους χαμένους, να συστήσουν στους ανθρώπους το Χριστό, για πρώτη φορά. Δεν είναι σωστό ο «ποιμένας» ή τα μέλη μιας εκκλησίας να προσπαθούν να «ευαγγελίσουν» το Χριστό στα μέλη μιας άλλης εκκλησίας!! Υπάρχουν τόσοι άνθρωποι που δεν έχουν ακούσει!

Προς Ρωμαίους (084)

Ρωμ.ιε:17 Έχω λοιπόν καύχησιν εν Χριστώ Ιησού διά τα προς τον Θεόν·

Έχοντας εδραιώσει ότι η επιστολή του προς τους Ρωμαίους ήταν συνέπεια της θείας κλήσης του και της ιερατικής υπηρεσίας του, ο Παύλος επεξεργάζεται τη φύση της κλήσης του, αποδεικνύοντας ότι είχε πράγματι αποστολική κλήση. Αν και αρνιόταν να εξυψώνει τον εαυτό του, καυχιόταν εν Χριστώ Ιησού σχετικά με τα πράγματα του Θεού. Χαιρόταν για ό, τι ο Χριστός είχε κάνει στη διακονία του. 

Προς Ρωμαίους (083)

Επίλογος (ιε:14-ις:27)

Το τελευταίο τμήμα της προς Ρωμαίους επιστολής παίρνει τη μορφή προσωπικού συμπεράσματος. Ενώ το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου μοιάζει μάλλον με δογματική πραγματεία παρά γράμμα, σ’ αυτή την ενότητα υπερισχύουν τα χαρακτηριστικά ενός γράμματος. Ο Παύλος συζήτησε τους στόχους του σαν απόστολος, συμπεριλαμβανομένου του σκοπού της συγγραφής και τα προσωπικά του σχέδια για το μέλλον. Στην πορεία, τα επεξεργάσθηκε σε αρκετά σημεία και  τα υπαινίχθηκε στον πρόλογο. Τελείωσε με μια σύσταση ενός χριστιανού εργάτη, με χαιρετισμούς σε πολλούς Ρωμαίους αγίους, με τελικές οδηγίες και προειδοποιήσεις και μια τελική έκφραση δοξολογίας στο Θεό. Αν και ο επίλογος δεν είναι κατά κύριο λόγο διδασκαλικός, μπορούμε να διακρίνουμε πολλές πολύτιμες πνευματικές πληροφορίες και μαθήματα από τις συμπερασματικές παρατηρήσεις του Παύλου. 

Προς Ρωμαίους (082)

Η βιβλική έννοια της χριστιανικής ελευθερίας είναι τρίπτυχη.

(1) Ελευθερία από την αμαρτία. Πριν πιστέψουμε ήμασταν δούλοι της αμαρτίας. Τώρα, σαν άτομα μέσα στα οποία κατοικεί το Άγιο Πνεύμα, έχουμε δύναμη ενάντια στην αμαρτία (Ιωάν.η:32-36, Ρωμ.ς:1-23).

(2) Ελευθερία από το νόμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Θεός έχει καταργήσει τον ηθικό νόμο, αλλά ότι είμαστε ελεύθεροι από το νόμο της Παλαιάς Διαθήκης σε συγκεκριμένες περιπτώσεις: 

(α) απαλλαγή από την κατάρα του Νόμου, που ήταν θάνατος (Γαλ.γ:13). Χριστός πέθανε στη θέση μας κι έτσι ο νόμος δεν έχει καμία εξουσία να μας καταδικάσει. 

Προς Ρωμαίους (081)

Ρωμ.ιε:13 Ο δε Θεός της ελπίδος είθε να σας εμπλήση πάσης χαράς και ειρήνης διά της πίστεως, ώστε να περισσεύητε εις την ελπίδα διά της δυνάμεως του Πνεύματος του Αγίου.

Τελειώνει το σώμα της επιστολής με μια προσευχή που απευθύνεται στον Θεό της ελπίδας. Ο Παύλος προσευχήθηκε ώστε ο Θεός να γεμίσει τους αναγνώστες του με κάθε χαρά και ειρήνη, που είναι η ουσία της Βασιλείας του Θεού (ιδ:17). Θα μπορέσουν να το έχουν με την πίστη. Ακόμα, προσευχήθηκε να περισσεύουν στην ελπίδα, και αυτό θα συμβεί με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος. (Βλέπε Πράξ.α:8).

Προς Ρωμαίους (080)

Ρωμ.ιε:7 Διά τούτο προσδέχεσθε αλλήλους, καθώς και ο Χριστός προσεδέχθη ημάς εις δόξαν Θεού.

Εν ολίγοις, πρέπει να αποδεχτούμε ο ένας τον άλλο και να έχουμε κοινωνία μεταξύ μας, ακριβώς όπως ο Χριστός μας έχει δεχτεί. (Το κριτικό κείμενο λέει «υμάς» αντί για «ημάς»). Όπως και στο εδ.3, μας στρέφει στο παράδειγμα του Χριστού. Αν ο Χριστός έχει αποδεχθεί κάποιον, σίγουρα θα πρέπει να τον δεχτούμε κι εμείς. Αποδεχόμενοι ο ένας τον άλλο σε κοινωνία ενότητας, δίνουμε δόξα στο Θεό — η επιθυμία που εκφράστηκε στο εδ.6 — με έργα και λόγια.

Ρωμ.ιε:8 Λέγω δε ότι ο Ιησούς Χριστός έγεινε διάκονος της περιτομής υπέρ της αληθείας του Θεού, διά να βεβαιώση τας προς τους πατέρας επαγγελίας,

Προς Ρωμαίους (079)

3. Πρέπει να ακολουθούμε το παράδειγμα του Χριστού (ιε:1-13)

Η συζήτηση των ερωτήσεων συνείδησης ολοκληρώνεται με μια προτροπή, να ακολουθήσουμε  το παράδειγμα του Χριστού στην αγάπη. Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη μιας ενωμένης χριστιανικής αδελφότητας.

Ρωμ.ιε:1 Οφείλομεν δε ημείς οι δυνατοί να βαστάζωμεν τα ασθενήματα των αδυνάτων, και να μη αρέσκωμεν εις εαυτούς.

Συνοψίζει το θέμα του προηγούμενου κεφαλαίου: Ο δυνατός Χριστιανός (ώριμος με κατανόηση της χριστιανικής ελευθερίας) θα πρέπει να υπολογίζει τον αδύνατο Χριστιανό (αυτόν που έχει ένα ευσυνείδητο δισταγμό αν κάτι επιτρέπεται ή όχι, δεν είναι ηθικό θέμα). Συνδέεται λοιπόν στενά, η αρχή του κεφ.ιε, με το σκεπτικό του προηγούμενου κεφαλαίου. Οι ώριμοι Χριστιανοί έχουν ηθική υποχρέωση να βαστάζουν τις αμφιβολίες (ασθενήματα) των αδυνάτων. Δεν πρέπει να ζούμε με σκοπό να ικανοποιούμε μόνο τους εαυτούς μας.

Προς Ρωμαίους (078)

Ρωμ.ιδ:18 επειδή ο δουλεύων εν τούτοις τον Χριστόν ευαρεστεί εις τον Θεόν και ευδοκιμεί παρά τοις ανθρώποις.

Ο τρόπος για να υπηρετήσει κανείς τον Θεό δεν είναι με το φαγητό και το ποτό, αλλά φέροντας πνευματικούς καρπούς που παράγονται από την οδηγία του Πνεύματος μέσα στις καρδιές μας. Έτσι καρποφορώντας, ευαρεστούμε το Θεό και έχουμε την αποδοχή και έγκριση των ανθρώπων. (Το κριτικό κείμενο λέει «ο γαρ εν τούτω δουλεύων» αντί «τούτοις»).

Ρωμ.ιδ:19 Άρα λοιπόν ας ζητώμεν τα προς την ειρήνην και τα προς την οικοδομήν αλλήλων.

Τα εδ.19-21 συνοψίζουν τη σωστή πορεία δράσης στα θέματα της συνείδησης. Πρέπει να επιδιώκουμε  την ειρήνη σε κάθε περίπτωση. Πρέπει ενεργά να ζητάμε την ειρήνη. Πρέπει να είμαστε πραγματικά ειρηνοποιοί. Πρέπει να επιδιώκουμε να οικοδομούμε και να ενθαρρύνουμε ο ένας τον άλλο.

Προς Ρωμαίους (077)

Ρωμ.ιδ:15 Εάν όμως ο αδελφός σου λυπήται διά φαγητόν, δεν περιπατείς πλέον κατά αγάπην· μη φέρε εις απώλειαν με το φαγητόν σου εκείνον, υπέρ του οποίου ο Χριστός απέθανεν.

Αν και το φαγητό δεν είναι ουσιαστικά αμαρτωλό, μπορεί να διαταράξει την συνείδηση κάποιου. Εάν ένας αδελφός έχει μια αντίρρηση συνείδησης να τρώει ένα συγκεκριμένο είδος τροφής, εμείς δεν πρέπει να το τρώμε μπροστά του. Για παράδειγμα, εάν ένας αδελφός πιστεύει ότι να τρώει χοιρινό είναι αμαρτία (αν και δεν είναι), δεν πρέπει να τρώμε τέτοιο μπροστά του. Αν το κάνουμε, μπορεί να τον αναγκάσουμε να κάνει κάτι που πιστεύει ότι είναι λάθος – να ενεργήσει αντίθετα από την πίστη του, να αισθανθεί ένοχος, και ενδεχομένως ακόμη και να εγκαταλείψει τη χριστιανική του πορεία. Εναλλακτικά, ακόμη και αν δεν συμμετάσχει, μπορεί να χάσει την εμπιστοσύνη του στο χριστιανικό μας παράδειγμά, ακόμα και την πίστη του στο Θεό.

Προς Ρωμαίους (076)

Ρωμ.ιδ:11 Διότι είναι γεγραμμένον· Ζω εγώ, λέγει Κύριος, ότι εις εμέ θέλει κάμψει παν γόνυ, και πάσα γλώσσα θέλει δοξολογήσει τον Θεόν.

Σαν απόδειξη του γεγονότος της κρίσης για όλους, το εδ.11 χρησιμοποιεί το Ησαΐας με:23, το οποίο λέει Ότι παν γόνυ θέλει κάμψει εις εμέ, πάσα γλώσσα θέλει ομνύει εις εμέ. Υποθέτοντας ότι το εδ.10 αναφέρεται στο βήμα του Χριστού και στη συνέχεια, εφαρμόζοντας αυτή την προφητεία για τον Γιάχβε στον Χριστό, είναι μια ισχυρή επιβεβαίωση της θεότητας του Χριστού. Εδραιώνει την αλήθεια ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο Γιάχβε — ο ένας Θεός της Παλαιάς Διαθήκης. Η Φιλιπ.β:10-11 επίσης, εφαρμόζει αυτή τη δήλωση στον Ησαΐα, στον Ιησού Χριστό.

Προς Ρωμαίους (075)

Ρωμ.ιδ:5 Άλλος μεν κρίνει μίαν ημέραν αγιωτέραν παρά άλλην ημέραν, άλλος δε κρίνει ίσην πάσαν ημέραν. Ας ήναι έκαστος πεπληροφορημένος εις τον ίδιον αυτού νούν.

Το δεύτερο παράδειγμα διαμάχης που μπορεί να είναι υπό εξέταση, είναι η τήρηση ξεχωριστών ημερών. Αυτό είχε να κάνει με την ανακήρυξη ορισμένων ημερών σαν Σάββατα ή άγιες ημέρες, πιθανώς κάτω από την επιρροή του εβραϊκού νόμου. Και πάλι, αυτό είναι τελετουργικό και όχι ηθικό θέμα, στο οποίο η Βίβλος παραχωρεί πραγματικά ελευθερία (Πράξ.ιε:19-29 – Κολ.β:16-17).

Κάποιοι θεωρούν ότι μια συγκεκριμένη ημέρα είναι αγιότερη από μια άλλη, ενώ άλλοι αντιμετωπίζουν όλες τις μέρες το ίδιο. Υπάρχει χώρος και για τις δύο θέσεις μέσα στην εκκλησία. Αυτό βέβαια αποκλείει οποιαδήποτε εμμονή σε ιδιαίτερους θρησκευτικούς κανόνες για μια συγκεκριμένη ημέρα, είτε πρόκειται για Σάββατο σαν το εβραϊκό Σάββατο ή Κυριακή σαν αντικατάσταση του εβραϊκού Σαββάτου. Για τους Χριστιανούς, κάθε μέρα είναι μια ημέρα πνευματικής ξεκούρασης και ανανέωσης μέσω του Αγίου Πνεύματος. Κάθε μέρα είναι άγια και κατάλληλη για λατρεία. Φυσικά, οι Χριστιανοί θα πρέπει να μην αμελούν τις συναθροίσεις της εκκλησίας (Εβρ.ι:25), οι πρώτοι Χριστιανοί μαζευόταν την Κυριακή, σε ανάμνηση της ανάστασης του Κυρίου (Πράξ.κ:7, Α' Κορ.ις:2), αλλά δεν υπάρχουν τυπολατρικές απαιτήσεις για ορισμένες ημέρες.

Προς Ρωμαίους (074)

Δ. Θέματα συνείδησης (ιδ:1-ιε:13)

Το τελευταίο μέρος των πρακτικών διδασκαλιών της επιστολής, πραγματεύεται θέματα συνείδησης. Μερικά πράγματα είναι σαφώς σωστά, ενώ άλλα είναι σαφώς λάθος, αλλά υπάρχουν ορισμένα ζητήματα στα οποία διαφέρουν οι συνειδήσεις. Αυτή η ενότητα δίνει κατευθυντήριες γραμμές για το χειρισμό τέτοιων θεμάτων χωρίς να παραβιάζει την ατομική συνείδηση και ακόμα χωρίς να καταστρέφει την ενότητα της εκκλησίας.

Είναι πολύ σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές αφορούν μόνο μη ηθικά ή ηθικά αδιάφορα θέματα. Καμία παραβίαση βιβλικών εντολών ή βασικών βιβλικών αρχών δεν επιτρέπεται. Επομένως, σε μια τέτοια περίπτωση, δύο Χριστιανοί μπορεί να καταλήγουν σε αντίθετες αποφάσεις για την προσωπική τους ζωή και να εξακολουθούν να έχουν κοινωνία μεταξύ τους σαν πιστοί.