ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΑΣ: ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ (1)

Μέχρι τώρα προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε τις σωστές διδασκαλίες των Γραφών, άσχετα με τις ανθρώπινες παραδόσεις. Ωστόσο, δεν θα είχαμε καλύψει το θέμα της θεότητας, αν δεν περιγράφαμε την ιστορική πορεία της πιο διαδεδομένης χριστιανικής θέσης, της θεωρίας της τριάδας.

Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα δώσουμε τον ορισμό της τριάδας, θα παρακολουθήσουμε περιληπτικά την ιστορική της πορεία και θα συζητήσουμε τις ασάφειες και τα προβλήματα που υπάρχουν σ’ αυτή τη διδασκαλία. Στο κεφάλαιο 12 θα βγάλουμε τα συμπεράσματά μας σχετικά με τη θεωρία αυτή, συγκρίνοντας τις θέσεις της με τη διδασκαλία της Βίβλου, σημειώνοντας κάποια σοβαρά προβλήματα κάτω από το φως των Γραφών και αντιπαραβάλλοντάς τα με τη διδασκαλία του μονοθεϊσμού.

 

Ορισμός της θεωρίας της τριάδας

 

Η θεωρία αυτή πιστεύει ότι ο Θεός έχει τρία πρόσωπα. Αυτή η θέση έχει εκφραστεί με πολλούς τρόπους, όπως: «ένας Θεός με τρία πρόσωπα», «τρία πρόσωπα σε μια υπόσταση» κ.α. Υποστηρίζει ακόμα ότι ο Θεός αποτελείται από τρεις διαφορετικές υποστάσεις, όχι απλά δραστηριότητες. Τα ονόματα που δίδονται σ’ αυτά τα τρία πρόσωπα είναι Θεός Πατέρας, Θεός Υιός, Θεός Πνεύμα Άγιο.

Το ορθόδοξο τριαδικό δόγμα όπως εξελίχτηκε δια μέσου των αιώνων, πιστεύει ακόμα ότι αυτά τα τρία πρόσωπα είναι ίσα σε δύναμη και εξουσία, ότι είναι όλα αιώνια όσον αφορά στο παρελθόν, παρών και μέλλον κι ότι το καθένα από μόνο του είναι τέλειος Θεός. Ωστόσο, σε κάθε πρόσωπο, δίδονται μοναδικές περιγραφές και χαρακτηριστικά σε σχέση με τα υπόλοιπα.

Ο Πατέρας δεν γεννιέται, ενώ ο Υιός γεννήθηκε ή δημιουργήθηκε και το Πνεύμα αποστέλλεται. Οι Τριαδικοί λένε καμιά φορά ότι η μοναδικότητα του Πατέρα φαίνεται στη δημιουργία, του Υιού στην απολύτρωση και του Πνεύματος στον αγιασμό, αν και οι τρεις συμμετέχουν ενεργά σε κάθε έργο, με διαφορετική έμφαση ενεργειών. Αν όμως το κάθε πρόσωπο συμμετέχει στη δουλειά του άλλου, τότε, πάνω σ’ αυτή τη βάση, δεν υπάρχει ξεκάθαρος διαχωρισμός.

Οι Τριαδικοί ονομάζουν αυτά τα τρία πρόσωπα τριάδα ή τριαδικό Θεό. Κάποιος τριαδικός λόγιος, σχολιάζει το θέμα έτσι: «Την τριάδα δεν πρέπει να τη φανταζόμαστε σαν ένα Θεό με τρεις φανερώσεις, ούτε σαν μια συμμετρική τριάδα προσώπων με ξεχωριστές δραστηριότητες, αντίθετα, η τριάδα υποδηλώνει ένα Θεό σε τρεις υποστάσεις – Πατέρας, Γιος και Πνεύμα, που κάθε μια συμμετέχει στις δραστηριότητες των άλλων».

Οι Τριαδικοί συχνά χρησιμοποιούν το σχήμα του τριγώνου για να εξηγήσουν τη διδασκαλία τους. Οι τρεις γωνίες αντιπροσωπεύουν τα τρία μέλη της τριάδας, ενώ το τρίγωνο ολόκληρο συμβολίζει το Θεό σαν τριάδα. Έτσι, ο Πατέρας δεν είναι ο Υιός, δεν είναι το Άγιο Πνεύμα. Επιπλέον, ούτε ο Πατέρας, ούτε ο Υιός, ούτε το Άγιο Πνεύμα είναι τέλειος Θεός χωρίς τους άλλους.

 

Τα προβλήματα του τριθεϊσμού

 

Οι ορθόδοξοι Τριαδικοί αρνούνται τον τριθεϊσμό, την πίστη δηλαδή σε τρεις θεούς. Ωστόσο, όταν ρωτιούνται να εξηγήσουν πως είναι δυνατόν να είναι τρία διαφορετικά πρόσωπα και την ίδια στιγμή ένας Θεός, τελικά απαντάνε ότι η τριάδα είναι ένα μυστήριο που ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους δεν μπορεί να το καταλάβει πλήρως.

Εφόσον οι Τριαδικοί προσπαθούν να απορρίψουν την ιδέα των τριών θεών, συνήθως είναι απρόθυμοι να περιγράψουν το Θεό με όρους που σημαίνουν τρεις οντότητες, προσωπικότητες ή άτομα.

Κάποιος τριαδικός είπε: Όχι και τόσο σημαντικοί Χριστιανοί θεολόγοι ισχυρίζονται ότι στη θεότητα υπάρχουν τρεις συνειδητές οντότητες. Κάποιος άλλος τριαδικός συγγραφέας απορρίπτει την ιδέα ότι η τριάδα συντίθεται από τρία ξεχωριστά πρόσωπα και αναγνωρίζει μια υπερβολική έμφαση στο μονοθεϊσμό, ο οποίος (όπως λέει), οδηγεί στο να εννοήσουμε το Θεό όπως Τον έβλεπαν οι Εβραίοι.

Αυτή η απροθυμία να χρησιμοποιηθούν όροι που καθαρά διαχωρίζουν το Θεό είναι αξιοπρόσεκτη.

 

Το πρόβλημα του ποιος είναι ανώτερος και ποιος κατώτερος.

 

Οι Τριαδικοί αρνούνται ακόμα την έννοια ότι κάποιο πρόσωπο της τριάδας είναι υποδεέστερο απ’ τα άλλα σχετικά με την αιωνιότητα, ή τη δύναμη. Ωστόσο, συχνά λένε ότι ο Πατέρας είναι η κεφαλή της τριάδας, ο Γιος γεννήθηκε απ’ τον Πατέρα κι ότι το Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα ή τον Γιο ή και απ’ τους δύο. Για άλλη μια φορά, όταν τους επισημάνει κανείς ότι αυτές οι δύο θέσεις αντιφάσκουν μεταξύ τους, απαντάνε ότι δεν υπάρχει αντίφαση, απλά το πεπερασμένο μυαλό μας δεν μπορεί να καταλάβει αυτή τη σχέση.

Αν ψάξουμε όμως στην ιστορία, θα δούμε ότι διακεκριμένοι τριαδικοί ερμηνεύουν τις προσωπικές τους διδασκαλίες με τέτοιο τρόπο, που κάνουν τον Ιησού Χριστό υποδεέστερο ή κατώτερο. Ο Τερτυλλιανός, ο πρώτος σημαντικός αντιπρόσωπος της τριάδας, διδάσκει ότι ο Υιός είναι κατώτερος του Πατέρα κι ότι η τριάδα δεν είναι αιώνια.

Δίδασκε ακόμα ότι ο Υιός δεν υπήρχε σαν ξεχωριστό πρόσωπο απ’ την αρχή, αλλά γεννήθηκε απ’ τον Πατέρα για να εκτελέσει τη δημιουργία του κόσμου. Ακόμα, ο Τερτυλλιανός πίστευε ότι η διάκριση των προσώπων θα έπαυε στο μέλλον.

Ο Ωριγένης, ο πρώτος μεγάλος εκπρόσωπος της θεωρίας της τριάδας στην Ανατολή, έβλεπε κι αυτός τον Υιό υποδεέστερο του Πατέρα όσον αφορά στην ύπαρξη και ισχυριζόταν ότι οι προσευχές πρέπει ν’ απευθύνονται μόνο στον Πατέρα.

Και οι δύο αυτοί άνδρες, είχαν κατά νου τη θεότητα του Ιησού όταν χρησιμοποιούσαν τον όρο Υιός. Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί, ότι η θεωρία της τριάδας ξεκίνησε βλέποντας τον Ιησού υποδεέστερο του Θεού.

Στους σύγχρονους τριαδικούς κύκλους, χρησιμοποιούν ένα τύπο αυτής της σχέσης (ανώτερος – κατώτερος), όταν μιλάνε για τους περιορισμούς του Ιησού σαν άνθρωπος, προκειμένου ν’ αποδείξουν τη διάκριση ανάμεσα στο Θεό Πατέρα και στο «Θεό Υιό», αντί απλά να διακρίνουν τη θεία φύση του Χριστού (Πατέρας) και την ανθρώπινη (Υιός).

Για παράδειγμα, προσέξτε πως χρησιμοποιούν τις προσευχές του Ιησού, έλλειψη γνώσης και δύναμης ν’ αποδείξουν ότι ο «Θεός Υιός» είναι διαφορετικός από το Θεό Πατέρα. Ακόμα, ενώ ισχυρίζονται ότι ο Πατέρας και ο Υιός είναι ίσοι, πρακτικά συχνά το αρνούνται και ομολογούν ότι δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα.

Οι μονοθεϊστές πιστεύουμε ότι ο Υιός ήταν υποδεέστερος του Πατέρα, όχι όμως όπως το βλέπουν οι Τριαδικοί. Εμείς βλέπουμε ότι ο Ιησούς σαν άνθρωπος, σαν Γιος, ήταν κατώτερος και περιορισμένος, αλλά όσον αφορά στη θεότητά Του που είναι ο Πατέρας, δεν ήταν καθόλου κατώτερος ή περιορισμένος.

Με άλλα λόγια, η ανθρώπινη φύση του Ιησού ήταν υποταγμένη στη θεία Του φύση. Ξεχωρίζοντας τον Πατέρα και τον Υιό σε διαφορετικά πρόσωπα, οι Τριαδικοί αρνούνται ότι ο Ιησούς είναι ο Πατέρας και μ’ αυτό τον τρόπο αναπόφευκτα ελαττώνουν την απόλυτη θεότητα του Ιησού. Παρά τις αντιρρήσεις τους, στην πραγματικότητα η διδασκαλία τους θεωρεί τον Ιησού κατώτερο απ’ τον Πατέρα ως προς τη θεότητα.

 

Εξωβιβλική ορολογία.

 

Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα με την ορολογία που χρησιμοποιούν οι Τριαδικοί. Πρώτα απ’ όλα, η Βίβλος πουθενά δεν χρησιμοποιεί τη λέξη «Τριάδα». Η λέξη «τρεις» δεν υπάρχει σε σχέση με το Θεό, εκτός από το νόθο εδάφιο Α’ Ιωάν.ε:7 στη μετάφραση του Ν. Βάμβα, όπου λέει: «και ούτοι οι τρεις είναι εν».

Η Βίβλος ακόμα ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη λέξη «πρόσωπα» (πληθυντικός) σε σχέση με το Θεό, ενώ αντίθετα χρησιμοποιεί τη λέξη «πρόσωπο» (ενικός).

Αρκετοί τριαδικοί λόγιοι παραδέχονται ότι η Βίβλος δεν εκφράζει απερίφραστα, καθαρά και με σαφήνεια τη διδασκαλία της τριάδας. Η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια γράφει: «Αναγνωρίζεται από τους ερμηνευτές της Γραφής και τους Θεολόγους ότι δεν μπορεί κανείς να μιλά για Τριαδικότητα στην Καινή Διαθήκη χωρίς σοβαρότατες επιφυλάξεις…. ο τρόπος σκέψης των πατέρων της εκκλησίας αλλά και των αποφάσεων των συνόδων, θα ήταν τελείως ξένος στο νου και τον πολιτισμό των συγγραφέων της Καινής Διαθήκης».

Ο τριαδικός Διαμαρτυρόμενος θεολόγος Emil Brunner έχει δηλώσει: «Η διδασκαλία της τριάδας δεν είναι Βιβλική κι αυτό πραγματικά δεν είναι τυχαίο, αλλά αναγκαστικά. Είναι το αποτέλεσμα θεολογικών συλλογισμών πάνω στο πρόβλημα…. Η εκκλησιαστική διδασκαλία της Τριάδας, όχι μόνο δεν είναι η γνήσια Βιβλική σκέψη, αλλά είναι φιλοσοφικός διαλογισμός που απέχει πολύ από την ιδέα της Γραφής».

 

Ιστορική πορεία της θεωρίας της Τριάδας

 

Αν αυτή η θεωρία δεν προέρχεται από τη βίβλο, τότε από που κατάγεται; Δεν υπάρχει αντίρρηση, ότι ο χριστιανικός τριαδισμός αναπτύχθηκε μερικούς αιώνες μετά που γράφτηκε η Καινή Διαθήκη.

Σύμφωνα με τη Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, οι ιστορικοί των δογμάτων και συστηματικοί θεολόγοι αναγνωρίζουν ότι «όταν μιλάμε για απόλυτο τριαδισμό, σημαίνει ότι έχουμε απομακρυνθεί από την εποχή της γένεσης της χριστιανικής διδασκαλίας, στο τελευταίο τέταρτο του 4^ου αιώνα … Από μια άποψη αυτό είναι σωστό, αλλά υποδηλώνει μια υπερβολικά απόλυτη ερμηνεία των λέξεων κλειδιά Τριαδικός και δόγμα… Η διατύπωση «ένας Θεός με τρία πρόσωπα» δεν είχε καθιερωθεί ομόφωνα και ασφαλώς δεν είχε αφομοιωθεί από τη χριστιανική ζωή και διακήρυξη πίστης, πριν από το τέλος του 4^ου αιώνα. Αλλά ήταν ακριβώς αυτή η διατύπωση που απ’ την αρχή διεκδίκησε τον τίτλο Το τριαδικό δόγμα».

  

Ειδωλολατρικές ρίζες και παραλληλισμοί.

 

Ο Τριαδικός λόγιος Alexander Hislop ισχυρίζεται ότι οι Βαβυλώνιοι λάτρευαν ένα Θεό με τρία πρόσωπα και χρησιμοποιούσαν το ισόπλευρο τρίγωνο σαν σύμβολο αυτής της τριάδας.

Στο βιβλίο του «Οι δύο Βαβυλώνες», ο Hislop δείχνει εικόνες που χρησιμοποιούσαν στην αρχαία Ασσυρία και Σιβηρία για ν’ απεικονίσουν τριαδικές θεότητες. Βρίσκει ακόμα τριαδικές ιδέες στη Βαβυλωνιακή πίστη του πατέρα της μητέρας και του βρέφους, λέγοντας ότι η Βαβυλωνιακή τριάδα ήταν «ο αιώνιος πατέρας, το πνεύμα του θεού που ενσαρκώθηκε στη μητέρα και το θείο βρέφος σαν καρπός της ενσάρκωσης».

Ο ιστορικός Will Durant περιγράφει την τριάδα στην αρχαία Αίγυπτο. Ο Ρα, ο Αμών και ο Πταχ ήταν οι προσωποποιήσεις ή ενσαρκώσεις, σε συνδυασμό, μιας υπέρτατης τριαδικής θεότητας. Ακόμα λέει, ότι η Αίγυπτος είχε τη θεία τριάδα του πατέρα, μητέρας και γιου, στον Όσιρις, την Ίσις και τον Όρους.

Τριαδικές θεότητες υπάρχουν και σε άλλες ειδωλολατρικές θρησκείες όπως ο Ινδουισμός, Βουδισμός και Ταοϊσμός. Στον Ινδουισμό από τα πανάρχαια χρόνια υπήρχε η υπέρτατη τριάδα: Βράχμα ο δημιουργός, Σίβα ο καταστροφέας και Βίσνου ο διαφυλάττων. Αυτή η τριάδα ενίοτε παρουσιάζεται σαν άγαλμα ενός θεού με τρία κεφάλια.

Ο Βουδισμός επίσης έχει ένα είδος τριάδας. Η Μαχαγιάνα (βόρεια) σχολή Βουδισμού έχει τη διδασκαλία του «τριπλού σώματος» ή «Τρικάγια». Σύμφωνα μ’ αυτή τη διδασκαλία, υπάρχουν τρία «σώματα» της Βουδιστικής αλήθειας.

Το πρώτο είναι η αιώνια, κοσμική αλήθεια, το δεύτερο είναι η ουράνια φανέρωση του πρώτου και το τρίτο είναι η γήινη φανέρωση του δεύτερου. Επιπλέον, πολλοί Βουδιστές λατρεύουν τρικέφαλα αγάλματα του Βούδα.

Ταοϊσμός είναι η αρχαία μυστικιστική θρησκεία της Κίνας και έχει μια επίσημη τριάδα από υπέρτατους θεούς – τον Αυτοκράτορα Γιάντε, τον Λάο Τζου και τον Λινγκ Παο – που αποκαλούνται οι τρεις αγνοί.

Μια φιλοσοφική τριάδα διακρίνει κανείς στον Πλάτωνα που γίνεται πολύ φανερή στο Νεοπλατωνισμό. Όπως είναι γνωστό, η Ελληνική φιλοσοφία και ιδιαίτερα αυτή του Πλάτωνα και η Νεοπλατωνική, επηρέασε καταλυτικά τη θεολογία της εκκλησίας.

Για παράδειγμα, η τριαδική διδασκαλία της Χριστολογίας του Λόγου, έχει την καταγωγή της στο Νεοπλατωνικό φιλόσοφο Φίλωνα (δες κεφάλαιο 4). Μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε ότι η ιδέα της τριάδας δεν έχει την αρχή της στον χριστιανικό κόσμο. Ήταν ιδιαίτερο γνώρισμα των ειδωλολατρικών θρησκειών και φιλοσοφιών, πριν από τη χριστιανική εποχή. Η ύπαρξή της σήμερα κάτω από διάφορες μορφές, υποδηλώνει μια αρχαία, ειδωλολατρική προέλευση.

 

Μεταποστολική εξέλιξη.

 

Οι Γραφή δεν διδάσκει τη θεωρία της τριάδας, αυτή η θέση έχει τις ρίζες της στην ειδωλολατρία. Όμως, πως αυτή η ειδωλολατρική διδασκαλία πέρασε μέσα στο χριστιανικό κόσμο; Για να δώσουμε μια απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα στηριχτήκαμε αρχικά στους Λουθηρανούς καθηγητές σεμιναρίων Otto Heick και E.H. Klotsche, στον καθηγητή της εκκλησιαστικής ιστορίας του πανεπιστημίου Yale, Roland Bainton, στον καθηγητή πανεπιστημίου John Noss, και στο φημισμένο φιλόσοφο – ιστορικό Will Durant, καθώς και στην Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας και Ηθικών κανόνων.

Στο δέκατο κεφάλαιο, αναφέραμε ότι οι πρώτοι μεταποστολικοί πατέρες (90-140 μ.Χ.) δεν ασπαζόταν την ιδέα της τριάδας. Αντίθετα, έδιναν έμφαση στο μονοθεϊσμό της Παλαιάς Διαθήκης, στη θεότητα και την ανθρώπινη φύση του Ιησού Χριστού. Οι Έλληνες απολογητές (130-180 μ.Χ.) υποστήριζαν επίσης το μονοθεϊσμό, αν και κάποιοι απ’ αυτούς έστρεψαν προς το τριαδικό δόγμα.

Αυτή η τριαδική τάση ξεκίνησε με το να θεωρήσουν το Λόγο (Ιωάν.α) ένα ξεχωριστό πρόσωπο. Ακολουθώντας τη σκέψη της Ελληνικής φιλοσοφίας και ιδιαίτερα του Φίλωνα, μερικοί Έλληνες απολογητές άρχισαν να βλέπουν το Λόγο σαν ένα ξεχωριστό πρόσωπο από τον Πατέρα. Αυτό βέβαια δεν ήταν τριαδισμός, αλλά μια μορφή δυαδισμού, όπου ο Λόγος ήταν κατώτερος απ’ τον Πατέρα.

Γι’ αυτούς, μόνο ο Πατέρας ήταν πραγματικός Θεός, ενώ ο Λόγος ήταν μια δημιουργημένη θεία οντότητα δεύτερης κατηγορίας. Τελικά, ο Λόγος εξομοιώθηκε με τον Υιό. Προφανώς, ο τριαδικός τρόπος βαπτίσματος άρχισε να εφαρμόζεται σε κάποιες χριστιανικές εκκλησίες, αν και οι λίγες παλιές αναφορές σ’ αυτό το θέμα μπορεί να είναι είτε απαγγελίες του Ματθ.κη:19, είτε παρεμβολές μετέπειτα αντιγραφέων. Επίσης, την ίδια περίοδο, ένας απολογητής που τον έλεγαν Θεόφιλο, χρησιμοποίησε τη λέξη τριάδα για να περιγράψει το Θεό. Προφανώς δεν το έκανε για να υποδηλώσει τριάδα προσώπων, αλλά μάλλον τριάδα ενεργειών του Θεού.

Ο Ειρηναίος (πέθανε περίπου το 200 μ.Χ.) θεωρείται συχνά ο πρώτος πραγματικός θεολόγος αυτής της εποχής. Έδωσε έμφαση στη φανέρωση του Θεού εν Χριστώ προκειμένου να σώσει τον άνθρωπο. Κάποιοι λόγιοι έχουν χαρακτηρίσει το πιστεύω του Ειρηναίου σαν «οικονομικό τριαδισμό» με την έννοια ότι δεν πιστεύει σε μια ουσιαστική και αιώνια τριάδα, αλλά σε μια τριάδα με προσωρινή φύση – προφανώς μια τριάδα ενεργειών του Θεού.

Ο Ειρηναίος, που δεν χρησιμοποίησε την Ελληνική διδασκαλία περί Λόγου, ταύτιζε το Λόγο με τον Πατέρα. Η θεολογία του είχε τρία χαρακτηριστικά κλειδιά: έμφαση σε ότι λέει ο λόγος του Θεού, σεβασμό στις αποστολικές παραδώσεις και μια έντονη Χριστοκεντρικότητα. Φαίνεται ότι δεν ήταν πραγματικός τριαδικός, αλλά μάλλον μια μεταβατική μορφή.

Σαν συμπέρασμα, τον πρώτο αιώνα μετά τους αποστόλους, η διδασκαλία της τριάδας δεν είχε καν εμφανιστεί. Ωστόσο, σε κάποιους κύκλους, άρχισε να εμφανίζεται ένας τύπος δυαδισμού, όπου ο ένας θεός ήταν κατώτερος από τον άλλο, σύμφωνα με τις Ελληνικές φιλοσοφικές ιδέες (δες κεφάλαιο 4).

Η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια γράφει σχετικά με τη θεωρία της Τριάδας εκείνη την εποχή: «Ανάμεσα στους αποστολικούς πατέρες, τίποτα δεν πλησίαζε, ούτε κατά διάνοια, μια τέτοια νοοτροπία ή άποψη. Ανάμεσα στους Απολογητές του δεύτερου αιώνα, μια μικρή μειονότητα άρχιζε να εστιάζει το πρόβλημα της πολλαπλότητας μέσα στη μοναδική θεότητα. Σε τελευταία ανάλυση, τα θεολογικά επιτεύγματα του δεύτερου αιώνα ήταν περιορισμένα. Η τριαδική λύση ήταν ακόμη μελλοντικό γεγονός».